II. Katerina (Büyük Yekaterina, Catherine II.)

II. Katerina (1729 Stettin Szczeczin/Polonya - 1796 Petersburg)
MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi

Sponsorlu Bağlantılar

Rus imparatoriçesi. Alman prensesiyken, Rus Veliahtı Pyotr ile evlendirildi ve Yekaterina Alekseyevna adını aldı. 1762'de Rus Kraliçesi Yelizaveta'nın ölümü üzerine Pyotr çar oldu. Ancak birkaç ay içinde tahttan indirildi. Katerina, Kazan Katedrali'nde imparatoriçe ilân edildi ve düzenlediği bir komployla Pyotr'ı öldürttü; vergi sistemini getirdi, orduyu yeniden örgütledi ve Rus merkezî yönetimini güçlendirdi. İleri ölçüde liberal görüşlere sahip olan Katerina, düşünürleri ve sanatçıları korudu. Başarılı bir dış siyaset izledi. Litvanya'nın önemli topraklarını ele geçirdi (1772). 1768'de başlayan Osmanlı-Rus savaşı sonunda imzalanan Kaynarca Antlaşması (1774) ile Karadeniz ve Hazar Denizi'nin kuzeyindeki toprakları aldı. Polonya'nın paylaşılmasından sonra, Litvanya'yı bütünüyle ülkesine kattı. 1796'da Fransız Devrimi'nin giderek büyüyen yankılarından etkilenen II. Katerina, genç Fransız Cumhuriyeti'ne karşı bir ordu gönderdiği sırada öldü. Tarihte "Büyük Katerina" adıyla anılır.

ÇARİÇE Il. KATERİNA
Büyük Katerina

28 Haziran 1762’de Rusya Sarayı’nda bir darbe oldu; bu darbe, ülke tarihinde örneklerinin ne ilki ne de sonuncusudur. Sonucunda III. Petro tahttan indirildi. Zayıf karakterli ve zayıf zekâlıydı. Holstein-Gottorp büyük dukasına gelin giden Büyük Petro’nun kızı Anna’nın oğluydu. Anneden Romanovluğu geçiyordu ama babanın soyu itibarıyla Holstein dukasıydı. Orada büyümüştü, bir Alman hükümdarı gibiydi.

Teyzesi İmparatoriçe Yelizaveta -ki büyük Petro’nun kızı ve gerçek Romanovların son temsilcisidir- tahtı ona terk etmek niyetindeydi. Bunun için de Rusya hanedanının vazgeçilmez alışkanlığına müracaat etti; bir Alman gelin yani küçük Anhalt-Zerbst dukalığının prenseslerinden Sophie Augusta’yı Rusya’ya gelin getirdi. Prenses Sophie Ortodoks oldu ve Katerina adını aldı. Gelin Rusya’ya geliyordu ama damadın Ruslukla fazla alakası yoktu. Ortada karı-koca iki Alman genç hükümdar adayı vardı, birbirlerinden de pek hoşlanmamışlardı.

Genç kadın Alman ortamında yetişmişti, Fransızcası fevkaladeydi, Fransız aydınlanmasının filozoflarını ve ediplerini yutmuştu. Tarihçi ve jeneologların pek dikkate almayacağı bir dedikodu da vardı; Katerina’nın babasının Anhalt-Zerbst prensi değil de Prusya kralı Büyük Frederick olduğu söyleniyordu. Geleceğin ünlü imparatoriçesini daha ziyade Büyük Frederick’e layık görmekten ve mezkûr hükümdarın Katerina’nın validesiyle olan yakın arkadaşlığından ileri gelen bir yakıştırmadır bu. Nitekim genç prensesin, kocası III. Petro ile olan soğukluğundan dolayı oğlu I. Pavel’i yani geleceğin çarını da saraydaki Rus soylulardan birine mal ettiler. Oysa Pavel, Çar III. Petro’ya çok benziyor ve şurası açıktır ki II. Katerina’dan itibaren Rusların hanedanı artık Romanov değildir; Holstein-Gottorp, Anhalt-Zerbst vs.’dir.

Sanat Gelişti, Sanayi Çöktü

Çariçe, Voltaire’in kitaplığını satın aldı, bunun için bütün varislerine müthiş paralar ödeyip hediyeler verdi; Voltaire ve aydınlanmanın düşünürleriyle devamlı yazışması vardı. Montesquieu baş tacıydı, çünkü “Kanunların Ruhu Üzerine” adlı eserinde Rusya’nın otokratik yönetimine yapısal olarak cevaz veriyordu.

Çariçenin fikirleri, okudukları ve Avrupa’daki dostları aydınlanmanın öncüleriydi ama Rusya’da aydın bir monark olamadı, feodalite güçlense, aristokrasi altın asrını yaşasa da köylüler ezildi ve ayaklandı. Darbeyle devirip öldürdüğü kocası III. Petro olduğunu iddia eden Emilian Pugaçov adlı bir köylü ayaklanmayı başlattığında Volga boyunun bütün köylü kitleleri ona katıldı. Suvorov gibi üstün yetenekli bir general köylü katliamına girişerek isyanı zor bastırdı. Bu ünlü ayaklanmanın tarihi Puşkin’in “Yüzbaşının Kızı” adlı romanından ve “Pugoçov İsyanının Tarihi” adlı kitabında izlenebilir.

Katerina’nın zamanında Rusya, bugünkü Fransa’ya eşit bir toprak kazandı. Kudretli Polonya Cumhuriyeti onun 34 yıllık saltanatında üç kere taksim edildi ve ortadan kalktı. Kırım Hanlığı’nı tarih karıştırdı ve Gürcistan’ın işini bitirdi.

Ünlü Ermitaj Müzesi’ni çarların kışlık sarayının içinde o kurdu ki burası günümüzün en zengin Avrupa sanat tarihî müzesidir. Rusya’nın opera ve resim sanatının gelişmesi için olağanüstü gayret gösterdi. Ama Rus sanayisi, zirai hayatı ve ulaşımı için aynı şeyler söylemek mümkün değil. Hatta eğitim hayatı dahi Büyük Petro ve Yelizaveta devrindeki gelişmelerle mukayese edilemez.

Osmanlı Reformlarını Hızlandırdı

Katerina, Voltaire’e tapardı ama Batıcı ve liberal Rus Radişçev gibilerin hayatını kararttı. Radişçev’in bütün yaptığı “Petersburg’dan Moskova’ya Yolculuk” başlıklı kitabında Rus taşrasındaki gerçek hayatı betimlemeye çalışmaktı. Çariçeye büyük unvanını verenlerin yanı sıra, Karl Marx gibi bazı düşünürler de vardı ki onu eleştiri oklarına maruz bırakıyorlardı. Bunda şüphesiz Katerina’nın yaşadığı aşklar da etkiliydi. Üstelik bu aşklar Rus hazinesine de pahalıya mal olmuştu.

II. Katerina, Osmanlı İmparatorluğu’na da oldukça zarar verdi (Büyük Petro’nun karısı ve halefi I. Katerina ile karıştırılmamalıdır). 1774 Kaynarca Antlaşması’yla Kırım önce elden çıktı, dokuz sene sonra da ilhak edildi. Avusturyalılar her zaman Rusya’nın yanındaydı. 1791 Yaş Antlaşması’yla Rusya Savaşı sona erdi, Fransız İhtilali’nin rüzgarları Avusturya gibi Rusya’yı da korkutmuştu. Kırım Hanlığı’nın ilhakı tanındı, Tuna prensliklerindeki arazi tahsisiyle savaş bitti.

II. Katerina’nın 34 yıllık uzun bir saltanatı oldu, 1796 yılında öldüğünde taht kendisinden nefret eden oğlu 1. Pavel’e kaldı. O da babasının kaderini yaşadı, sevilmeyen bir hükümdar oldu ve bir saray darbesiyle tahtını ve hayatını kaybetti.

II. Katerina’nın ismi hükmettiği çağın gerçekleri ötesinde, I. Aleksandr devrinde abartılan bir tarih yazımıyla büyük olarak göründü. III. Mustafa, I. Abdülhamid ve III. Selim olmak üzere üç Osmanlı hükümdarı Katerina devrindeki Rusya’nın yarattığı sorunlarla uğraştılar; muhtemelen III. Selim ve II. Mahmud devri reformlarını hızlandıran en önemli unsur II. Katerina Rusyası’ydı.


kaynak : Defterimden Portreler (İLBER ORTAYLI)

YEKATERİNA II Büyük (Stettin 1729 - Isarkoye Selo 1796), rus imparatoriçesi (1762-1796). Dük Anhalt-Zerbst'in kızı olan Yekaterina II kendisini ilerde Petro III adıyla tahta çıkacak yeğenine nişanlı olarak seçmiş olan imparatoriçe Yelizaveta Pet- rovna'nın çağrılısı olarak 1744'te Rusya’ ya geldi. Ortodoksluğu benimseyip Yekaterina Alekseyevna adını alarak Petro’nun eşi oldu (1745). Bir yandan aydınlanma felsefesinin ilkelerini öğrenmeye girişirken, bir yandan da rusçayı öğrendi ve Ortodoks mezhebinin tören kurallarını titizlikle yerine getirdi. Böylece Petro lll'e karşı baş gösteren milliyetçi tepkiyi kendi yararına çevirmeyi başardı, imparatoru tahttan çekilmeye zorlayan (haziran 1762) imparatorluk muhafız birliği komplosunu yönetti ve oğulları Pavel'i iktidardan uzaklaştırdı.
Yekaterina II, Rusya'yı büyük avrupa güçleri arasına sokmaya yönelik bir prestij politikası güttü. Aydın hükümdar olma ününü pekiştirerek, Batı’da geri kalmış ve asyalı bir ülke olarak tanınan Rusya’nın bu yaygın imajını düzeltmeye uğraştı. 1763' ten 1777'ye değin Voltaire ile mektuplaştı, Diderot'yu sarayına çağırdı. Rusya’da yasaların egemenliğini kurmak istediğini ilan etti, imparatorluğu büyük ölçüde ge- çersizleşmiş 1649 Ulojeniye'stnın yerine geçecek bir yasayla donatabilmek için, nüfusun yarısını oluşturan sertler dışında toplumun farklı sınıfları tarafından seçilmiş (soylular, kentlerde oturanlar, devlet köylüleri) bir “yasama komisyonu" topladı (1767). Milletvekilleri için, liberal görüşlerden esinlenil yazılmış olmakla birlikte kölelik sorununun içinden ustalıkla sıyrılan bir Talimat (Nakaz) yazdı. Daha sonraları, Rus-Türk savaşı’nın (1768-1774) zorunluluklarını bahane ederek, komisyonun çalışmalarını erteledi. Yasa olmayınca, imparatoriçe mutlak otoritesini kullanabiliyordu. Kimi toplumsal gelişmeleri ve özellikle de kentlerde soylu ve papazların dışında kalan sınıfla devlet hizmetine daha iyi hazırlanmış olan daha bilgili bir soylu sınıfa ayrıcalıklar sağlamaya çalıştı. Gençlere ve genç kızlara yönelik yatılı okulların yaratıcısı olan Betskoy'un çalışmalarını (Smolnıy enstitüsü) destekledi. 1785'te, soylular sınıfına kimi sivil özgürlükler (özellikle bedensel cezalardan bağışık tutulma) tanıyan bir ayrıcalık verdi, aynı yıl, kentlere ilişkin ayrıcalıkları ilan etti. 1775 yılı yönetim reformu imparatorluğu her biri 300 000 ile 400 000 kişinin oturduğu 50 valiliğe böldü ve yönetsel ve tüzel yerel kurumlara, belli bir statü vermekten kaçındığı sertler dışında, toplumun değişik sınıflarının katılımını sağladı. Hatta gözdelerine ya da yüksek mevki sahibi kişilere 400 000 kadar köylü ailesi dağıtarak ve köleliğin baskılarını Küçük Rusya’ya dek yayarak (1783) köylülerin durumlarını daha da ağırlaştırdı. Petro III’ ün soyluları hizmet etme zorunluluğundan kurtarması (1762) sertlerin daha zor durumda kalmalarına yol açtı ve bu zor durum özgürlüğe kavuşmalarının bir habercisi oldu. Nitekim Pugaçev’in başlattığı başkaldırı hareketine (1773-74) katılan köylülerin sayısı iyice yükseldi. Bu hareket öte yandan 1764'te Ukrayna'da kazakların ellerinden alınan özgürlüğün yeniden ele geçirilmesi konusunda umut uyandırdı. Fransız devrimi’nin gerçekleri karşısında korkuya kapılan Yekaterina II, saltanatının sonunda, liberal fikirlerin gelişmesine karşı çıktı (Novikov'un tutuklanması, Radişçev’in sürgüne yollanması).
Yekaterina II, dış politikada R i. Panin' in önerdiği Kuzey'in protestan ülkeleriyle birleşme tasarılarını bir yana bıraktı ve Poteknelerde kullanılan çeşitli lonya'daki gelişmelerle uğraşmaya giriş-yeke tipleriti. 1763’te, eski gözdesi Stanistavv II Poniatowski’yi Polonya kralı seçtirdi. Özellikle Podolya bölgesinde, Bar konfedere devletlerine karşı (1768-1772) rus ordusunun müdahalesini sağladı. Bu da OsmanlIlar’ın Ruslar’a savaş ilan etmesine yol açtı. R A. Rumiyantsev’in Tuna prensliklerinde (Eflak-Boğdan) galip geldiği ve rus birliklerinin Kırım’ı işgal ettiği (1771), Türk-Rus savaşı'nın (1768-1774) sonunda. Küçük Kaynarca antlaşması imzalandı. Bu barış Rusya’ya Karadeniz’e çıkış olanağı verdi ve 1783'te Rusya’nın topraklarına kattığı Kırım Hanlığı’nın bağımsızlığını tanıdı. Kırım’ın sömürgeleştirilmesi işi, Yeni Rusya’ nın (Ukrayna) kaynakları değerlendirme işini yürütmüş olan prens P A. Potemkin’e verildi. Kırım'ı geri almak isteyen Türkler’e karşı, Potemkin ile Suvorov’un yönettikleri ikinci bir savaşın (1787-1791) sonunda, görüşmeleri Bezborodko tarafından yürütülen Yaş antlaşması (aralık 1791 - ocak 1792) rus sınırını Dniestr’e kadar ulaştırdı. Rus ticaret gemilerine verilen Boğazlardan serbest geçiş hakkı ve Taganrog, Herson, Sivastopol, daha sonra Odesa limanlarının yapılması, Rusya'ya Batı'ya doğru yeni bir açılım olanağı verdi. Polonya'nın art arda üç kez paylaşılması (1772, 1793, 1975) Beyaz Rusya, Batı Ukrayna ve Litvanya’yı imparatorluğa kattı. 1783 yılında Doğu Gürcistan’da Rus himayesi kuruldu.
Böylelikle Rusya’nın ekonomik kaynakları ve gücü büyük ölçüde arttı. Öte yandan imparatoriçe, batı akılcılığını rus gerçeklerine uygulayan bir aydınlar sınıfının yaratılmasına özen gösterdi. Batı devletleri artık Rusya'yı Avrupa’nın siyasal gelişimlerinin dışında tutamıyorlardı.