Yeryüzü Şekilleri - Falez (Yalıyar)

Falez nedir?
Yüksek sahillerdeki sarp dikliklerdir. Falez, dalgaların aşındırmasıyla meydana gelir. Yüksek bir sahile sürekli olarak çarpan dalgalar, zamanla sahilin deniz yüzeyine yakın taraflarını aşındırır ve çökmesine sebep ölürler. Bu çöküntü bir müddet sahilin oyulmasını önler, sonra dalgalar sahili yeniden yemeye başlar.. Nihayet sahilin gerilemesi bir yerde durur, çünkü artık sahilde, «dalga aşındırması düzlüğü» denen bir düzlük meydana gelmiştir. Falezin diğer adı yalıyar'dır. Dalga oyukları derinleştikçe üzerindeki kütleler kopar ve düşer. Böylece kıyı boyunca diklikler oluşur. Bu dikliklere falez adı verilir. Falezlerin oluşum sebepleri dalga ve akıntılardır.

Falez, Fransızca falaise dik kayalık sahil anlamına gelmektedir. Türkçe coğrafya literatüründe yalıyar da kullanılmaktadır. Falezler kayaların aşınması ile oluşan yüksek eğimli (genelde >40°, dik hatta negatif eğimli) kıyılardır. Deniz ve göllerin kenarlarında bulunan ve dalga aşındırmasına bağlı olarak meydana gelmiş bulunan dikliklerdir. Bununla birlikte, deniz ve göllerin kenarlarında görülen bütün diklikler dalga aşındırmasına bağlı olarak meydana gelmemişlerdir. Önce su yüzeyine yakın bir tabaka veya çatlakta meydana gelen oyuk, dalganın çarparak yaptığı aşındırma sonucu giderek büyür.

Oyuğun üzerinde bulunan kütlelerin de düşmesi sonucu yamaç dikliği kara içlerine doğru geriler. Falezler tabanlarında dalga erozyonu, su üstünde de yamaç erozyonu süreçleri kontrolünde sürekli olarak gerileyen niteliktedir. Dünya kıyıları 3/4 oranında falezli kıyılardan oluşmaktadır. Falezlerin oluşumu ve tipleri büyük oranda kıyıda yüzlek veren jeolojik formasyonların (yapı ve litoloji) özelliklerine bağlıdır. Bu özellikler kayaların günlenmeye ve erozyona direnciyle ilişkilidir. Dalgaların kıyıyı kara içine doğru aşındırması ve kıyıyı geriletmesi ile oluşan falezler önünde az eğimli bir yüzey gelişir. Kıyı aşınım düzlüğü ya da abrazyon platformu adı verilen bu düzlüklerin üzeri genellikle kum ve çakıllarla kaplıdır.

Türkiye’de, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında güzel falez örnekleri görülmektedir. Ülkemizde falezler en çok Karadeniz kıyılarında oluşmuştur. Çünkü, en dik kıyılarımız Karadeniz kıyılarıdır. Hopa, Sarp arası ile Cide, İnebolu arası ve Şile çevresi falezli kıyıların en fazla olduğu yerlerdir. Akdeniz’de Teke ve Taşeli kıyılarında da falezler oluşmuştur.

Ayrıca buna yalıyar’da denmektir. Dalgalar dik kıyıların alt kısımlarını aşındırırlar. Zamanla üst kısımları çöker. Böylece falezler oluşur. Falezler ülkemizde en fazla Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında görülürler. Karadeniz’de Ordu-Sarp-Sinop-Ereğli, Cide-İnebolu arasında görülür. Marmara bölgesinde; yarımadaların burun kesimlerinde özellikle. Biga yarımadasında, Edremit Körfezi kıyılarında, Foça, Çeşme, Datça ve Bodrum’da; Antalya civarında, Alanya, Gazipaşa, Mersin, Silifke arasında dik falezler görülür.

Falez çeşitleri

Sözde (yalancı) falez: Tektonik hatlara bağlı olarak oluşmuş dalga aşındırması dışında şekillenmiş dikliklere sözde falez veya yalancı falez denilmektedir.

Ölü falez: Fırtınalı zamanlarda bile dalgaların erişemediği, yani iyice gerilemiş ve dalga aşındırmasının etkisi dışında kalmış falezler de bulunmaktadır. Bu falezlere ise ölü falez denilmektedir.

Canlı yalıyar: doğrudan deniz dalgalarının etkisinde kalır. Genellikle, dalgaların alttan oymasıyla bir çentikle aşındırma platformundan ayrılır. Çentiğin üzerindeki şev yerçekimi ve sellenme süreçlerinin etkisiyle biçimlenerek evrim geçirir.

Dalan yalıyar: arada bir aşındırma platformu olmadan süratle deniz suları altına dalar, bu tür yalıyarlar tektonik kökenli bir sarplığın yakın geçmişte sular altında kalmasıyla oluşur.Çift yalıyar: Eteğinde yuvarlanmış ya da kaymış pek büyük yığın, küme, tümsek bulunur.

Falez tipleri
Falezler, yer aldıkları kıyıdaki tabakaların eğim yön ve değerlerinin gösterdikleri farklılıklara bağlı olarak çeşitli görünümde olurlar.

TİP A: Kıyı platformu hafif eğimli olarak derinleşebilir.
TİP B: Falez önünde yatay, yataya yakın bir kıyı platformu bulunabilir, bu platform üzerinde dar bir plaj da gelişebilir.
TİP C: Dalımlı falezlere dik falezin deniz seviyesi altında da yüksek eğimle devam etmesine denilir.