Halit Ziya Uşaklıgil

(1867-1945) Türk roman ve öykü yazarı. Türk edebiyatında Batı anlamındaki romanın ilk yetkin örneklerini vermiştir.
İstanbul'da doğdu, 22 Mart1945'te aynı kentte öldü. Mahalle mektebinden sonra Fatih Rüştiyesi'ne gitti. Tüccar olan babasının işlerinin bozulması üzerine, 1879'da İzmir'e yerleştiler. Halit Ziya orada bir süre rüştiyeye, sonra da Fransızca öğrenmesi için rahipler okuluna gönderildi. Fransızca'dan ilk çevirilerini bu yıllarda yaptı. Tevfik Nevzat ile 1884'te Nevruz dergisini, 1886'da da Hizmet gazetesini çıkarttı. İlk romanlarını bu gazetede yayımladı. Okulu bitirdikten sonra bir yandan İzmir Rüştiyesi'nde Fransızca öğretmenliği yaparken, bir yandan da Osmanlı Bankası'nda memur olarak çalıştı. 1893'te Reji İdaresi'nde başkâtiplik göreviyle İstanbul'a geldi. Hüseyin Siret, Mehmet Rauf, Rıza Tevfik, Hüseyin Cahit, Ahmet Rasim gibi yazarlarla dostluk kurdu ve 1896'da Edebiyat-ı Cedide topluluğuna katılarak Servet-i Fünun dergisinde kendine geniş ün sağlayan romanlarını yayımladı. 1901-1908 arasında yazarlığı bıraktıysa da II. Meşrutiyet döneminde yeniden başladı, ancak 1923'e değin yazdıklarını yayımlamadı. Bu arada, Darülfünun'da estetik ve batı edebiyatı dersleri verdi. V. Mehmed'in tahta geçmesi üzerine onun mabeyn başkâtipliğine atandı, dört yıl bu görevde kaldı. Daha sonra Reji İdaresi'nde yönetim kurulu başkanı oldu. Son yıllarını Yeşilköy'deki evinde anılarını yazarak geçirdi.
Uşaklıgil'in İzmir'deyken yazdığı Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve Şürekâsı gibi ilk yapıtları, karşılıksız sevgiyi konu alan, acıklı, duygusal kısa romanlardır. İstanbul'a geldikten sonra Sevet-i Fünun dergisinde yayımladığı Mai ve Siyah ile acemilik dönemini geride bıraktığı izlenir. Daha önceki yapıtlarında ön planda gelen acıklı aşk serüveni, burada ikinci plana atılmıştır. Şairler, gazeteciler, yayınevi sahipleri ve yazarlar arasında geçen olayları ele aldığı bu romanda, hem o dönemin Babıâli dünyasını, hem de bu dünyanın gerçekleri karşısında yaşamda yenik düşen Ahmet Cemil'in hayalci kişiliğinde bütün bir Edebiyat-ı Cedide kuşağının bakış açısını yansıtmıştır. 1898-1900 arasında yazdığı Aşk-ı Memnu ilk büyük Türk romanı kabul edilir. Sağlam bir yapısı ve tekniği olan yapıtta zengin bir adamla evlenen genç ve güzel bir kadının yaşlıca kocasına sadık kalmak kararına karşın, elinde olmayarak yasak bir aşka sürüklenişi, olayın psikolojik nedenleri üstünde de durularak, gerçekçi bir biçimde anlatılmıştır.
Uşaklıgil Edebiyat-ı Cedide'nin sanat anlayışı doğrultusunda yeni bir dil yaratmaya çaba göstermiştir. Osmanlıca'da bile kullanılmayan Farsça ve Arapça sözcükler bularak, Türkçe'de olmayan kurallarla tamlamalar yaparak konuşulan dilden çok ayrı, süslü ve yapay bir sanat dili oluşturmuştur. Ama Aşk-ı Memnu'yu yazdıktan sonra dil konusundaki görüşleri değişmiş, Edebiyat-ı Cedide'nin yarattığı dili aşırı süslü, ağdalı ve yapay bulduğu için Kırık Hayatlar'ı yalın bir dille yazmaya karar vermiştir. Daha sonraki yıllarda romanlarının yeni baskıları yapılırken de bunların dilini bir ölçüde yalınlaştırmak gereğini duymuştur. Son romanı Kırık Hayatlar, 1901'de Servet-i Fünun'da tefrika edilirken, sansürün karışması yüzünden yarıda kalmış, ancak 1923'te yeniden yayımlanmıştır. Uşaklıgil romana yazdığı önsözde, Kırık Hayatlar'ın daha önceki romanları gibi "hülya" ve "süs"e dayanmadığını, tam tersine yalnızca yaşamı ve gerçekleri yansıttığını belirtmiştir.
Uşaklıgil pek çok öykü de yazmış ve Batı türü öykü anlayışının Türkiye'de yayılmasında rol oynamıştır. Öykülerinin konusunu ve kişilerini daha çok halkın fakir kesiminden almış, bu insanların acılarını dile getirmeye çalışmıştır.
Romanlarında Uşaklıgil'in ilgi alanı dardır. Kişilerini ve onların sorunlarını işlerken sınırlı bir yaşantı çerçevesinin dışına çıkmaz. Duyarlı genç kadın ve erkeklerin aşkta uğradıkları hayal kırıklığı başlıca teması olmuştur. Ancak aşk konusunda görüşünün romantiklikten gerçekliğe doğru bir değişim geçirdiği gözlemlenir. İlk romanlarında daha platonik ve romantik olan aşk ilişkileri, son iki romanında yasak aşkla noktalanan cinsel bir tutkuya dönüşür.
Yaşantı alanının darlığına karşın, Uşaklıgil Türk romanının öncüsü sayılmıştır. Çünkü ondan önce, romanı bir sanat yapıtı kabul ederek onun kadar ciddiye alan, bir sanatçı titizliğiyle romanın yapısına ve tekniğine gereken önemi veren başka bir Türk yazarı olmamıştır.
YAPITLAR (başlıca):

• Roman: Nemide, 1889; Bir Ölünün Defteri, 1889; Ferdi ve Şürekâsı, 1894; Mai ve Siyah, 1897; Aşk-ı Memnu, 1900; Kırık Hayatlar, 1923.

• Öykü: Bir Muhtıranın Son Yaprakları, 1888; Bir İzdivacın Tarih-i Muaşakası, 1888; Heyhat, 1894; Solgun Demet, 1901; Sepette Bulunmuş, 1920; Bir Hikâye-i Sevda, 1922; Hepsinden Acı, 1934; Onu Beklerken, 1935; Aşka Dair, 1936; İhtiyar Dost. 1939; Kadın Pençesinde, 1939; İzmir Hikâyeleri, (ö.s.), 1950. Oyun: Kabus, 1918.

• Anı: Kırk Yıl, 1936; Sara ve Ötesi, 1942; Bir Acı Hikâye, 1942.

• Şiir: Mensur Şiirler, 1889.

• Deneme: Sanata Dair, 3 cilt, 1938-1955.

UŞAKLIĞİL (Halit Ziya), türk romancı, öykücü (İstanbul 1866 - ay y 1945), Halı tüccarı Hacı Halil Efendi’nin oğludur. Bir kolu İstanbul'da, bir kolu İzmir'de yerleşmiş olan ailesi uşaklıydı, ilköğrenimini Fatih rüştiyesi’nde gördü (1873-1878). Babasının işleri bozulunca İzmir'deki dedesinin yanına gitti; İzmir rüştiyesi'nde okumaya başladı (1878). Bir süre sonra yabancı dil öğrenmesi için Mechitariste okulu'na yatılı olarak verildi. Bu sıralarda fransızcadan çeviriler yapmaya başladı, iki arkadaşıyla Nevruz dergisini çıkardı (1884). Okulu bitirince bir süre babasının ticarethanesinde çalıştı. Daha sonra OsmanlI bankası' na memur oldu; bir yandan da İzmir rüştiyesi'nde fransızca öğretmenliği yaptı. Bu sırada bir arkadaşıyla Hizmet adlı gazeteyi kurdu (1886); orada mensur şiir, öykü, roman (Sefile yarım kalmıştır-, Nemide, Bir ölünün defteri, Ferdi ve şürekâsı) türlerinde ilk yapıtlarını yayımladı. İstanbul'a yerleşerek (1893) Reji idaresi’nde memur oldu. Bu dönemde Recaizade Mahmut Ekrem'in aracılığıyla Edebiyat ı cedide topluluğuna katıldı. Mai ve siyah romanı Serveti fünun dergisinde tefrika edildi (1896-1897). Bu dergide yazılarını, öykülerini, Aşkı memnu (1899-1900), Kırık hayatlar (1901-1902 -yarım kalmıştır-; kitap halinde yay. 1924) gibi romanlarını yayımladı. Bu yıllarda ikdam gazetesinde küçük öyküleri çıktı. (Yaşamının bu dönemine kadar olan anıları Kırk yıl [4 c, 1906] adlı kitabındadır.) ikinci meşrutiyet'ten sonra bir süre Edebiyat fakültesi’nde Batı edebiyatı okuttu (Tarlhi edebiyatı garbi yeden transız edebiyatı dersleri, Yunan tarihi edebiyatı, Latin tarih i edebiyatı, İspanyol edebiyatı, Alman tarihi edebiyatı [1913-1914] gibi bazıları tamamlanmamış yapıtları bu döneme aittir). Mehmet V'in sarayında mabeyn başkâtibi oldu (1909) [,Saray ve ötesi (3 c, 19404942) adlı anı kitabı bu dönemle ilgilidir], ittihat ve Terakki yönetimince zaman zaman yurtdışında (Paris, Bükreş, Almanya, İsviçre) kendisine bazı siyasal nitelikli görevler verildi. Tütün inhisarı şirketi yönetim kurulu başkanlığı yaptı. Son yıllarını Tiran elçiliğinde görevliyken ölen oğlu Vedat'ın acısıyla (bu olayla ilgili izlenimleri Bir acı hikâye [1942] kitabındadır) Yeşilköy'deki köşkünde' geçirdi. H, Z. Uşaklıgil'in sanatında olduğu gibi türk romancılığında da bir dönüm noktası oluşturan Mai ve siyah romanı yeni bir düzyazı dili özellikle de sözdızimı bakımından batı edebiyatından esinlenen yenilikler getirmiş ve türkçede çağdaş bir roman anlatımı oluşturmuştur. Ana çizgileriyle gerçekçi olan yapıt istibdat dönemindeki aydırı gençliğin toplumsal ve bireysel durumunu, basın dünyasını, yaşanan umut kırıklıklarını yansıtır. Yazarın en olgun romanı sayılan Aşk-ı memnu aşktan başka düşünceleri ve dertleri olmayan, çalışmadan yaşayan, alafrangalık düşkünü kadın-erkek kahramanları ve onların aracılığıyla toplumsal bir tabakanın yaşamını canlandırır. Bu yapıtta hareketler, tasvirler, hemen bütün kahramanları kuşatan kıskançlık başta gelmek üzere türlü duygü ve davranışlara yönelik çözümlemeler olayların yürüyüşünü hızlandıracak ve karakterlerin gelişmesini sağlayacak yolda, ölçülü ve dengeli biçimde işlenmiştir. Olayların örülüşü, dış ve iç dünyaların anlatılmasındaki denge bakımından ustalık taşıyan yapıt, toplumsal gerçeği roman dışı bir anlatımla değil roman koşulları ve "roman gerçeği" içinde ver mesiyle dikkati çeker. Bütün bunlar türk romancılığının gelişiminde önemli başarı noktaları oluşturur. Orta ve yoksul tabakadan insanları konu edinen, günlük yaşamın doğallığı içinde geçen Kırık hayatlar, yazarın daha önceki sanatlı anlatımından, süslü tasvirlerinden oldukça uzaktır, ikinci meşrutiyet'ten sonra Sabah gazetesinde tefrika edilen Nesl i âhir (1908-1909) "istibdat idaresine karşı ruhunda isyan taşıyan genç nesli”, onların toplumsal bunalımlarını, siyasal görüş ve eylemlerini ele alır; siyasal baskıları, hafiyeleri, haksız servet edinenleri, yoksul halkın yaşamını sergiler; ancak bütün bunları oluş halinde ve olayların içinde eriterek canlandırmamış, zaman zaman siyasal makale ve fıkra anlatımına yönelmiş görünür. Romanlarında konuyu genellikle aydın tabakanın yaşamından çıkaran yazarın öyküleri halktan insanları, halkın yaşayışını, gelenek ve görenekleri anlatır (Ferhunde Kalfa [Bir yazın tarihi, 1900]; Mahalleye mevkuf, Sade bir şey [Solgun demet, 1901]). Konular kendi yaşamından (Kırık oyuncak [Solgun demet]), aile çevresinden (Ferhunde kalfa, MahaUnvn Ftaife Molla, Altın Nine [sevda, 1922]; Ruziye Kadın, Âyin-i şikem [Aşka dair, 1935]), mahalle ve işyeri çevrelerindeki gözlemlerinden (Keklik İsmail, Veznedar muavini [Bir hikâye-i sevda]) kaynaklanır. Anlatımları oldukça sade olan bütün bu yapıtlarda canlandırdığı yerli insan portreleri ve yerli yaşamla yazar, çağının gerçekçi bir gözlemcisidir. Sanat görüşünü ortaya koyan, dil ve edebiyatla ilgili düşüncelerini içeren makaleleri Sanata dair (3 c, 1938-1955) yapıtında derlenmiştir. (Kayn.)