Besim Atalay

Besim Atalay

(d. 1882, Uşak - ö. 7 Kasım 1965, Ankara)
özellikle Kâşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk adlı ünlü sözlüğünü çevirerek Türk dili araştırmalarına büyük katkıda bulunmuş dilci.

İlk ve ortaöğrenimini Uşak’ta yaptı. Bir süre medreseye devam etti. İstanbul Darülmuallimin’ini (öğretmen okulu) bitirdi (1912). Konya, Trabzon ve Ankara öğretmen okullarında, İstanbul’da Darüşşafaka Lisesi’nde öğretmenlik, Maraş, İçel ve Niğde’de maarif müdürlüğü yaptı. İçel’deyken, sancak merkezi olan Silifke’de Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurdu (1919). I. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Kütahya milletvekili olarak girdi (1920), milletvekilliği 1946’ya değin sürdü.

1. Türk Dili Kurultayına katıldı (1932). Türk Dili Tetkik Cemiyeti’ne (sonradan Türk Dil Kurumu) üye seçildi. 1949’a değin Türk Dil Kurumu’nda saymanlık işlerini yürüttü. Bu arada Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinde ve Ankara Polis Enstitüsü’nde de Farsça dersleri verdi.

Türk dilinin temel yapıtlarından birçoğunu bugünkü Türkçeye çeviren Besim Atalay, Türkçe dilbilgisine ilişkin konularda da yapıtlar hazırlamış, dilin özleştirilmesi yolunda çaba harcamıştır.

Başlıca yapıtları arasında

• Maraş Tarih ve Coğrafyası (1923, yb 1973),
• Bektaşilik ve Edebiyatı (1924, 1991),
• Türk Dili Kuralları (1931),
• Türkçemizde Men-Man (1940),
• Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme (1942),
• Türkçede Kelime Yapma Yolları (1945),
• Senglâh, Lugat-i Nevâî (1950),
• Türk Dilinde Ana Kelimeler ya da Türkçe Türetme Sözlüğü (ös. 1967),
• Çeşitli Halk Fıkraları ve Deyimleri (ös. 1968),
• Abuşka Lügati veya Çağatay Sözlüğü (ös. 1970) sayılabilir.

Aynca Kâşgarlı Mahmud’dan Divanü Lügati’t-Türk (1939-43, 5 cilt, tıpkıbasım ve dizin de içerir), et-Tuhfetü’ z-Zekiye fi’l-Lügati’t- Türkiye (1945, tıpkıbasım ve dizin de içerir), Bergamah Kadri’den Müyessiretü’llûm (1946), Molla Salih’ten eş-Süzûrü’z- Zehebiye ve’l-Kitabü’l-Ahmediye fi’l-Lugati’t Türkiye (1949) gibi çeviri ve yayınları da vardır.

ATALAY (Besim)

türk dilbilimci, yazar
(Uşak 1882 - Ankara 1965)

Uşak'ta medrese öğrenimi gördü. Din öğrenimini İstanbul'da da sürdürerek icazet aldı (1909). Öğretmenlik, milli eğitim müdürlüğü yaptı. Silifke'de Müdafaayı hukuk ce- miyeti’ni kuranlar arasındaydı; Kurtuluş savaşı'nı destekleme çalışmalarını Uşak'ta sürdürdü.

Ankara'ya giderek Milli eğitim bakanlığı'nda hars (kültür) müdürlüğü yaptı. Bu görevi sırasında halk ağzından söz derleme çalışmasını gerçekleştirdi. 1920'de Kütahya milletvekili olarak girdiği TBMM'de görevini yedi dönem sürdürdü- Türk dil kurumu'nda yönetici olarak çalıştı (1932-1951).

Türkçenin biçimbilgisiyle ilgili incelemeler yayımladı:

• Türk dili kuralları (1931),
• Türkçemizde -men. -man (1940),
• Türk dilinde ekler ve kökler üzerine bir deneme (1942),
• Türkçede kelime yapma yolları (1946).

Türk dilinin tarihsel dönemleriyle ilgili bazı dil yapıtlarını günümüz türkçesine çevirerek bilimsel yayınlarını yaptı;

• Divanü lügat it türk (5 cilt, 1939-1943),
• Et-Tuhfet üz -zekiyye fi T lügat ıt-Türkiyye (1946),
• Müyessiret ül-ulûm (1946) vb.
• Tarikat (Bektaşilik ve edebiyatı, 1921),
• din (Müslümantara öğütler, 1923; Tanrı kitabından namaz türeleri, 1944 vb.)
• konuları üzerinde de durmuş, Kurani türkçeye çevirmiştir (Tanrı kitabı, 1962).