Türkçede "de/da" Bağlacı ve "-de/-da" Eki

Türkçede "-de/-da" Bulunma Hal Eki ve "de/da" Bağlacı
MsXLabs.org

Sponsorlu Bağlantılar

Son yıllarda sıkça karşılaştığımız ve çok yapılan yazım hataları arasında ilk sıralarda yer alanlar, -de, -da, -te, -ta eklerinin ekli olduğu kelimeden ayrı yazılması ve de, da bağlaçlarının kendisinden önceki kelimeyle birleştirilerek yazılması. Bunda esasında tek nedeni olduğu söylenebilir. Diğer yazım hatalarında farklı sebepler olabilse de bu iki benzer hatanın sebebi, konuştuğumuzu anlamamaktan kaynaklanıyor. Aslında toplumları uzlaşmaz bir yapıya götüren etkenlerden biri de bu belki.

Yukarıda vurgulayarak kullandığımız örneklere bakarsak belki kendi kendimize dahi bilmediğimiz bu ayrım hakkında karar vermemiz mümkün olacaktır.
-de, -da, -te, -ta ekleri (başındaki - işareti bunun bir ek olup, kullanılacağı kelimenin sonuna birleştirilmesi gerektiğini gösteriyor) bulunma durumu ekidir. Bu ayrım ile kullanacağımız şeyin aslında bir ek mi yoksa bağlaç mı olduğunu kavramak gayet kolaylaşıyor. Bir kelimeye eklenen -de, -da eki, onda bulunma durumu ifadesini yüklüyor.
Gayet basit bu ayrımı örneklersek sanırım daha da kolay yerleşecek zihnimize.

- Sanırım yer kalmadı. Elmalar arabada mı? (Elmaların bulunduğu yer neresi?)
- Evet, karpuzlar da arabada. (Evet, karpuzlar dahi arabada.)
- Listede tezgahta olmayanlar da var. (Liste içeriği tezgaha konan ve konmayan tüm ürünleri kapsıyor.)
- Hemen hemen her meyvede bulunan C vitamini ve balıkta bulunan Omega3, sağlıklı bir yaşamın vazgeçilmezleri.
- Meyve de yerim balık da.

1. Bulunma hal eki olan "de" kelimeye bitişik yazılır. Kendisinden önce gelen kelimenin son ünlüsüne göre büyük ünlü uyumuna uyar. Özel isimlerin sonuna geldiğinde kesme işaretiyle ayrılır.

Unutmayın: Ekler birleşik yazılır.
Bulunma durumu ekini (onda, şunda, bunda şeklinde düşünün) kendi kendimize kuracağımız birkaç cümle ile kolaylıkla benimseyebiliriz.

Örnek:

• Araba yolda kalmış.
• Bir saattir ayakta duruyorum.
• Ankara'da havalar çok soğukmuş

2. Bağlaç olan da / de ayrı yazılır ve kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak büyük ünlü uyumuna uyar.

Unutmayın: Bağlaçlar ayrı yazılır.
Bağlaçlar birer kelimedir.

Örnek:

• Kızı da geldi gelini de.
• Durumu oğluna da bildirdi.
• Sen de mi kardeşim?
• Güç de olsa.
• Konuşur da konuşur.
• Öyle olsa da farketmez. (Öyle olsa bile farketmez.)

Ayrı yazılan de, da bağlacı kendisinden önce kullanılan kelimeye bile, dahi vurgularını yükler. Yukarıdaki örneklerde bu farkı görebiliriz.

UYARI: Ayrı yazılan da / de hiçbir zaman ta / te biçiminde yazılmaz:

• Gidip de gelmemek var, gelip de görmemek var. (Gidip te gelmemek var, gelip te görmemek var değil.)

*Aynı kural hâl eki olarak kullanılan -ta ve -te için geçerli değildir.

UYARI: Ya sözüyle birlikte kullanılan da ayrı yazılır: ya da
UYARI: Da / de bağlacını kendisinden önceki kelimeden kesme ile ayırmak yanlıştır.

• Ayşe de geldi (Ayşe’de geldi değil).
• Kitabın kapağına da dikkat et (Kitabın kapağına’da dikkat et değil).

YÖNTEM:
"de"nin ayrı yazılıp yazılmadığını kontrol etmenin en kolay yolu "de"yi çıkartıp cümleyi okumaktır. Eğer cümlenin anlamı "hemen hemen" aynı kalıyorsa cümledeki "de" bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır. Eğer cümlede ciddi bir anlam bozukluğu ya da anlam değişmesi gerçekleşiyorsa hâl ekidir ve birleşik yazılmalıdır.
Örneğin "Ankara'da havalar çok soğukmuş." cümlesi, -da hâl eki çıkarıldığında anlamsız hâle gelir. Oysaki "Kızım da geldi." cümlesindeki de bağlacının çıkarılması anlamı "pek" değiştirmez.

Çok basit imla hataları çok değişik sonuçlar doğurur.
Bunlardan en çok gördüğümüz,sadece iki harften oluşan ‘da’ veya ‘de’ ekleridir.
*
Örneğin;
Düşün, ondan sonra kararını ver, demek istersek şu cümleyi yazabiliriz:
Kararını düşün de ver.
Şimdi bu cümledeki ‘de’ ekini yanlış yerde yani kelimeye bitişik olarak yazalım.
Kararını düşünde ver.
Bu durumda,kararını rüyanda veya rüya görürken ver,gibi bir anlam oluşur.
*
Başka bir örnek:
Ahmet isimli bir şahsın evinde,uzun zamandır tahmin ettiği gibi, yangın çıktığını,diğer odalar ve çok değer verdiği özel odasının yandığını şöyle yazabiliriz:
Ahmet,zaten bekliyordu,nitekim en değer verdiği özel oda da yanmıştı.
Şimdi bu cümledeki ‘da’ ekini yanlış yerde yani kelimeye bitişik olarak yazalım.
Ahmet,zaten bekliyordu,nitekim en değer verdiği özel odada yanmıştı.
Sadece iki harfi kapsayan bir hecenin yanlış yerde kullanılması ile anlatılmak istenen olay tamamen kayboluyor,bambaşka bir şey ortaya çıkıyor.
Anlatmak istediğimiz olay,özel odanın yanmış olmasıydı.
Ama ‘da ‘ ekini yanlış yerde yazınca Ahmet’in yandığı anlaşılıyor.
*
Bir örnek daha vereyim.
Sonbaharın geldiğini,çiçeklerin ve çimenlerin solduğunu,özellikle bahçede bulunan bitkilerin sarardığını şu şekilde yazabiliriz:
Sonbahar gelmiş,çiçekler ve çimenler solmuş,bahçe de sararmıştı.
Gene ‘de’ ekini yanlış yerde yani kelimeye bitişik olarak yazalım:
Sonbahar gelmiş,çiçekler ve çimenler solmuş,bahçede sararmıştı.
Çiçekler ve çimenlerin,bahçe içinde olanların solup sarardığı anlamı çıkıyor.
Oysa niyetim,tüm çiçek ve çimenlerle beraber,özellikle bahçe içindekilerin sarardığını anlatmaktı.
*
Böylesi hatalara düşmemek için akılda tutulması gereken kural oldukça basittir.
Bile, o bile anlamına gelen ‘de’ veya ‘da’ ekleri ayrı yazılır.