Ekonomi (İktisat) Nedir?

Ekonomi (İktisat)

Klasik Yunan’da, iktisat sözcüğünün karşılığı olan "ekonomi” sözcüğünün en yaygın anlamı bir evin mal varlığını yönetme sanatıydı. Yunan filozoflarında, ekonomi bir davranış biçimini ya da bir eylem kuralını belirtir. Bu gibi etkinlikleri ve kuralları anlatmak için yalnızca eski Yunanlıların bir sözcük ortaya çıkarmak gereksinimini duymuş olduklarını belirtmek gerekir. Öte yandan, oikonomia ve oikonomos (yönetilecek bir anavarlığın ekonomisi) yunan dilinde görece geç ortaya çıkmış sözcüklerdir, bu sözcüklere ne Homeros'ta, ne Hesiodos'ta, ne de Thukydides’te rastlanır. Gerçekte, ekonomi öncelikle o dönemde başlıca servet olan tarımla ilgilidir.

Politik iktisat mı, iktisat bilimi mi?

Yüzyıllarca sonra tüccarların ve gemicilerin etkinliğiyle iktisadi etkinliğin genişlemesi üzerine, ekonomi, değişimlerle ve bugün piyasa ekonomisi dediğimiz ve bir sitenin anavarlığının iyi yönetilmesini sağlamak amacını güden şeyle de ilgilenmeye başladı. işte bu anlamda, Antoine de Montchrestien, 1615’e doğru, fransız kralına ve ana kraliçesine armağan ettiği bir yapıtın başlığı olarak ilk kez “ekonomi politik" (politik iktisat) deyimini kullandı. Montchrestien bir öğütler derlemesi olan bu kitabında, kralı "sitenin anavarlığını yönetmek" konusunda bu öğütlerden esinlenmeye çağırıyordu. Böylece, "politik iktisat" deyimi, krallık ülkesinin zenginleşmesini, dolayısıyla güçlenmesini kolaylaştırmayı amaçlayan bir pratik davranış kuralları bütünü anlamına geliyordu. Böylece yapıt açıklayıcı olmaktan çok, kural koyucu bir nitelik taşımakta ve politik iktisat burada, bugün "iktisadi politika” denilen şeye yaklaşmaktaydı.

Daha sonra, “özel iktisat" ile "kamu iktisadı” arasında bir ayrım yapmak gereği ortaya çıktı. Devletin iktisadi yaşama müdahalesinin artması bu ayrımı temel bir ayrım durumuna getirdi. Özel iktisat özel kişilerin ve özel kuruluşların davranışını inceler. Kamu iktisadıysa kitle gücünün müdahalesinin nedenlerini, sonuçlarını ve mekanizmalarını çözümlemekle kalmaz, devletin neden özel kesim dışındaki etkinliklerin yönetimini kendi üzerine almak zorunda kaldığını da açıklamaya çalışır. Bu biçimde anlaşılan kamu iktisadı, "mali iktisat" denen ve devlet harcamalarıyla vergilerin neden ve sonuçlarını inceleyen bilimin de yerini almıştır. Daha geniş bir kapsamda, kamu iktisadı, kamu toplulukları harcamalarının sürekli olarak artması karşısında, bu harcamaların ille de devlet tarafından mı, yoksa başka kamu iktisadi birimlerince mi finanse edilmesi gerektiğini araştırır.

Öte yandan, "politik iktisat" deyimi iktisadi olaylarla ilgili iki düşünce biçimi arasında temelli bir ayrım yapmaya elverişli bir deyim değildir. Bu iki düşünce biçiminden biri, gerçeği olabildiğince nesnel ya da bilimsel bir biçimde anlatıp açıklamaya çalışır, öteki ise bazı ahlaki ya da kuramsal ölçütlere başvurarak, aynı gerçek hakkında bir değer yargısı getirir ve bu ölçütlerden esinlenerek belli bir davranış biçimini öğütler. Bu durumda, iktisadi sorunların bilimsel bir biçimde ele alınıp incelenebileceğini belirtmek amacıyla iktisat bilimineden (bazen de çoğul olarak iktisadi bilimler'den), iktisadi çözümlemeden ya da yalnızca iktisat'ian söz edilir. Böylece, gündelik dilde “politik iktisat” (ya da "ekonomi politik") deyimi hâlâ kullanılmakta olsa bile, bu yalnızca bilimin normatif yönünü, nesnel çözümlemenin ardından mutlaka siyasi bir seçimin gelmesi gereğini vurgulamak içindir.

Mikro iktisat ve makro iktisat

iktisadın kıtlığa tepki gösteren insanların (iktisadi birimler) davranışlarını incelemeyi konu aldığı ölçüde, başka bazı ayrımlar da ileri sürülmüştür. Bunlardan ilki mikro iktisat ve makro iktisat karşıtlığıdır. Mikro iktisat ya da mikro iktisat çözümlemesi belirtici değer taşıdığı kabul edilen özel bir olayı inceler. Gerçekten de, burada temel olarak bireysel nitelikli olaylar göz önüne alınır. Örneğin bir bireyin davranışı (arz ya da talep konusunda), bir malın piyasa fiyatı, bir girişimin işleyişi incelenir. Öyleyse çözümlemenin temeli ekonomik topluluğu oluşturan en küçük hücre olarak niteleyebileceğimiz şey, yani somut' öznedir. Birimlerden birinin bu incelenişinden, bütün için geçerli sayılan kurallar çıkarılır. Mikro iktisat çözümlemesinin en belirgin örneği marjinalist okulun çözümlemesidir. (MARJİNALİZM.)

Makro iktisat ise, iktisadi bütünler (bunların öğelerine ayrılması da olanaklıdır) arasındaki ilişkileri inceler, bu ilişkileri iktisadi birim gruplarının, tüketicilerin, üreticilerin, yatırımcıların, devletin davranışıyla açıklar. Bu çözümleme, tasarruf ve yatırım gibi global büyüklükler üzerinde duran Keynes'in çalışmalarıyla oldukça geniş yankılar uyandırmıştır.

Salt iktisat, uygulamalı iktisat

Bu ayrım, iktisatçılara göre, tümdengelimle tümevarım arasındaki karşıtlığı yansıtmaktaydı.
Tümdengelime! yöntemin yandaşları, birtakım varsayımlar belirledikten sonra, bir varsayımdan kalkarak, mantıksal bir usavarım dizisi izleyerek sonuçlar çıkarmaya çalışırlar. Bu yöntem, bir ön soyutlamaya (genel kavramlara başvurma) ve kavramlar arasındaki ilişkiler hakkında varsayımlar belirlemeye dayanır: örneğin enflasyonu ücretlerle fiyatlar arasındaki ilişkilerle açıklamak gibi. Bu durumda, salt iktisat, iktisadi birimlerin davranışlarının basitleştirilmesiyle sonuçlanır, birtakım biçimsel kavramlara dayanarak ve ölçülmesi olanaksız psikolojik etkenleri gözardı eden mekanik açıklamalara varabilir.
Uygulamalı iktisat ise, tersine, tümevarıma ve tarihsel bir yol izleyerek, bulguların gözlemlenmesinden genel önermelere varmaya ve belli bir sorunu çözmeye yönelik çözümleri bulup çıkarmaya yönelir.

Matematiksel iktisadın, ekonometrinin ve modeller yönteminin gelişmesiyle, salt iktisat ile uygulamalı iktisat arasındaki bu karşıtlık bir ölçüde aşılmış görünmektedir: gerçekten de, başlangıçta kavramsal bir şemaya dayanmadan olguları gözlemleme olanağı olmadığı gibi, gerçekle sınanmamış varsayımlar ileri sürmek de olanaklı değildir: demek ki, iki yöntem birleştirilmelidir.

Başka ayrımlar, iktisadi çözümlemede uzmanlaşmalar ya da çeşitlenmeler arttıkça, başka sınıflandırmalar da önerilmiştir. Örneğin, iktisadi olayları tutarlı bir biçimde açıklamak için ileri sürülen yorumların tümünü uluslararası iktisat’ı, gelişme iktisadı'nı, matematiksel iktisat, iktisadi düşünce tarihi'ni, iktisat tarihi'ni, ekonometri'yi, vb. kapsayan iktisat kuramı öne sürülmüştür.

iktisat yasaları

iktisat yasaları, çoğu kez, iktisat alanı dışındaki birtakım olayların müdahalesi ya da ortaya çıkmasıyla engellenebilecek ya da değişebilecek bazı eğilimleri belirtir. Ancak, iktisadi olayların doğası, zorunlu ilişkiler'in varlığını gerektirir Gerçekten de, bütün iktisadi olaylar birbirlerine bağlıdır, öyle ki, iktisadi etkinlik gerek insanların kendi aralarında, gerekse insanlarla iktisadi mallar arasında bir dizi ilişki olarak ortaya çıkar.

iktisadi sorunun verileri (bir yanda, giderilecek gereksinimler, öte yanda bunların giderilmesinde yararlanılan mal ve hizmetler) derin değişikliklere uğrarlar, bu değişiklikler, zaman içinde ele alınınca, iktisadi yaşama köklü bir istikrarsızlık özelliği verir. Bu yüzden, başlangıçtaki statik iktisat anlayışına, bir de dinamik iktisat anlayışı (ya da ideal amacı iktisadi olayları önceden kestirmek olan, konjonktör bilimi) katmak durumunda kalınmıştır. Gerçeğin daha iyi bilinmesiyle elden geldiğince bilimsel bir biçimde yapılan bir çözümlemeden ve durum saptamasından kalkarak, tutarlı bir iktisat siyaseti oluşturulabilir.

iktisadi olaylar tarihi

iktisadi sorunları çözmek için insanlar bir örgüt geliştirir, kurumlar oluşturur ve aralarında belirli bir ilişkiler bütünü kurarlar. Bu bütün, iktisadi sistem denilen şeyi ya da iktisadi etkinliğin düzenlenme biçimini oluşturur.
Uzun yüzyıllar boyunca, egemen iktisadi düzenlenme biçimi kapalı aile sistemi oldu. Bu sistemde ev topluluğu temel toplumsal birim olarak baş rolü oynuyordu.
Bu sistem yerini yavaş yavaş yeni bir iktisadi düzenlenme biçimine, bir güç odağı şatonun çevresinde yerleşmiş, kapalı ekonomi halinde yaşayan bir topluluğa dayalı feodal ekonomi'ye bıraktı. (DEREBEYLİK.)

Kentlerin gelişmesi, oldukça kesin kurallarla yönetilen ve malların imal ve satışını çoğunlukla sıkı bir denetime tabi tutan meslek loncaları kent iktisadıyla birlikte gelişirken, feodal düzen de yavaş yavaş gerileyerek yerini ulusal diye nitelendirilen yeni bir iktisadi düzenlemeye bıraktı. Bu ulusal iktisadın özellikleri, krallık güçlerinin iktisadi alana gittikçe daha çok müdahale etmesi, sınai ve ticari etkinliklerin gelişmesi, evlerde ücretli imalat karşısında bağımsız zanaatkârlığın gittikçe gerilemesiydi. XVIII. yy.’ın ikinci yarısından sonra, demir ve dokuma sanayisinde yeni tekniklerin ortaya çıkması ve buhar makinesinin bulunması ile başlayan sanayi devrimi yerleşik durumu yeniden değişikliğe uğrattı: ev atölyesinin yerini fabrika, zanaatkârın yerini ücretli fabrika işçisi aldı.

Sanayi devrimi, ayrıca, sınai ve ticari etkinlik dallarında çok büyük bir gelişmeye yol açarak bazı ülkelerde (İngiltere), geleneksel tarım çalışmalarını tümüyle ortadan kaldırdı. Merkantilist ve korporatif düzenlemeler bırakıldı ve bunun kalıntıları üzerinde yeni bir hukuk düzeni kuruldu. Büyük ölçüde eski Roma hukukundan esinlenen bu yeni hukuk, mirasla geçen özel mülkiyeti mutlak bir hak olarak tanıyor, iktisadi alanda bireylerin tümüyle özgür olduklarını (işçiler için dernek kurma özgürlüğü dışında) kabul ediyordu. Bu hukuksal bireyciliğin yeni sanayi tekniği ile birleşmesi, iktisadi yaşamın kapitalist düzenlenme biçimini büyük ölçüde geliştirdi. (KAPİTALİZM.)

Şu var ki, kapitalist model iktisadi etkinliğin bütün kesimlerine aynı başarıyla giremedi, ayrıca, çeşitli ülkelerin değişik yapılarına göre, eski (kapitalizm öncesi) düzenlenme biçimleri, bu etkinliğin (köy ekonomisi ve zanaatkârlık) teknik ve hukuksal çerçevesi yıkılmış olmasına karşın, varlığını sürdürdü. Bundan başka, kapitalist sistemin kendisi de sürekli olarak değilse de belirli bazı etkinlik alanlarında, büyük işletmelerin, küçüklere göre üretimi daha ucuza mal edebilmeleri, merkezileşme denilen olayın gelişmesine yol açtı. Bu durum, büyük teknik ve iktisadi birimlerin daha küçük boyutlu işletmeler üzerindeki zaferini gösteriyordu. Böylece, rekabet'in yerini tekel almaya başladı: o zamana kadar birbirleriyle mücadele eden üreticiler, özellikle sayıları az olduğu zaman, aralarındaki mücadeleye son veren anlaşmalara kolayca varabiliyorlardı.

Ûte yandan, gittikçe kalabalıklaşan bir işçi sınıfının ortaya çıkması ve yeni rejimin bu sınıfa sefil bir yaşamdan başka bir şey sağlamaması, kolektif bir eylemin gelişmesine yol açtı, bu eylem de en sonunda kendine uygun hukuksal çerçeveyi sendikacılıkta buldu. Bundan başka, “kapitalist" ekonominin, görece düzenli aralıklarla ortaya çıkan az ya da çok şiddetli bunalımlarla birçok kez sarsıntıya uğraması, bu sistemin sağlamlığı ve otomatik olarak denge kurabilme olanakları hakkında kuşkuların doğmasına yol açtı.

Yapısı nedeniyle, hatta zorunlu olarak enternasyonalist ve yayılmacı olan liberal kapitalizm, XIX. yy.'ın ikinci yarısında ulusçu ve emperyalist temele dayanan siyasi eğilimlerle karşılaştı. Bir ölçüde kendi iç gereklerinden doğmasına karşın, bu eğilimler, kapitalizmin gelişmesini baltalayacak yönde rol oynadı. Klasik iktisatçılar tarafından uzun uzun incelenip övülen liberal iktisat sistemi bütün bu olguların ortak baskısı sonucunda büyük ölçüde değişikliğe uğradı. Bundan başka, yeryüzünün önemli bir bölümünü kaplayan topraklar üzerinde 1917‘den sonra, bir iktisadi sistemin otoriter nitelikli kuruluş denemesi başladı. Bu sistem, her durumda, temel iktisat yasalarının gereklerine uymak zorunda olsa bile, kapitalizmin değişik bir biçimi olarak kabul edilemez. Bu tip merkezileştirilmiş ekonomi, kapitalizmin ölçülerinden köklü bir biçimde farklı birtakım ölçülere göre işlemektedir.

Başka birçok ülkelerde iktisadi etkinlik büyük çapta devletin denetimine, hatta yönetimine bağlı kılınmış bulunmaktadır. Öyle ki bu ülkelerde bireyler özgürce girişimde bulunabilmekle birlikte, bunu yaparken hiç değilse ilke olarak az çok tutarlı bir hukuksal yapıya uymak zorundadırlar, ya da ulusallaştırma adı verilen ve ekonominin anahtar kesimlerini, özellikle de kredi kesimini içine alan bazı önlemlerle devlet, daha önce özel işletmeler tarafından yapılan bazı işleri doğrudan kendisi yapmaya başlar ya da para politikası ve kamu harcamaları yoluyla gerek zorunluluktan, gerek kendi isteğiyle, tümüyle tarafsız bir tutum içinde bulunmaktan vazgeçer. Böylece yavaş yavaş, kapitalizm biri kamu kesimi, biri özel kesim olmak üzere iki kesimli bir ekonomi tipine doğru gelişmektedir Bu iki kesim etkinliğinin bağdaştırılması iktisadi siyasetin oluşturulmasına çeşitli iktisadi birimleri (bireyler, gruplar, topluluklar, devlet) ortak eden demokratik bir iktisadi yönetim çerçevesi içinde gerçekleşebilir. Bu düzenleme, iktisadi birimlerin sorumluluklara tam anlamıyla katılmalarını, devletin de iktisadi gelişme konusunda tutarlı ve uzun vadeli bir anlayışı benimsemesini gerekli kılar.

iktisadi düşünceler tarihi

DEVAMI Ekonomi Tarihi (İktisat Tarihi)
Antikçağ'da, filozoflar, yazılarında özellikle siyasal kurumlan ele almışlar, buna karşılık iktisadi olgularla pek az ilgilenmişlerdir. Bununla birlikte, işbölümünden, özel mülkiyetten, devletin müdahalesinden söz etmişlerdir. Bu arada, Roma hukuk kurumlan bireysel mülkiyet, sözleşme özgürlüğü, daha sonraki dönemlerde, kapitalizmin gelişip serpilmesi için sağlam bir temel sağlayacaktır.

iktisadi model

herhangi bir ekonomik birimin işleyişini özetlemek amacıyla kullanılan denklemler ya da ilişkiler kümesi. Ulusal ekonomiler ya da şirketler gibi her türden ekonomik birim için uygulanabilen ekonomik modellerin çok basitten çok karmaşığa kadar uzanan çeşitli türleri vardır.
Bu modeller kuramsal bir ilkeyi göstermek ya da iktisadi davranışı tahmin etmek için kullanılabilir. Bir ülkedeki iktisadi etkinliğin incelenmesi için kullanılan bazı ekonometrik modeller yüzlerce denklemden oluşur. Ayrıca bak. ekonometri; iktisadi planlama; iktisadi tahmin.

iktisadi müdahale

devletin ekonomik yaşama çeşitli biçimlerde ve sistemli olarak karışması. Serbest piyasa ekonomisinin karşıtı olan iktisadi müdahalecilik, kamu girişimciliği biçiminde ortaya çıkan devletçilikten daha geniş bir kavram olduğu gibi bir devletçilik politikasını içermesi de zorunlu değildir. Bu açıdan bakıldığında gelişmiş ekonomilerde bile devletin ekonomiye farklı kapsam ve yoğunluklarda müdahale ettiği gözlenebilir. En ileri iktisadi müdahaleciliğe devletin bütün ekonomik etkinlikleri yönettiği sosyalist sistemlerde rastlanır. Azgelişmiş ülkelerde de genellikle yoğun bir iktisadi müdahalecilik uygulanır.

İktisadi müdahalenin iki temel biçimi vardır:
1) Dolaysız müdahale,
2) dolaylı müdahale.

Dolaysız müdahale, kamu girişimciliği ve zorlayıcı ekonomik önlemler biçiminde ortaya çıkabilir. Dar anlamda devletçilik demek olan kamu girişimciliği, devletin ve yerel yönetimlerin sınai ve ticari nitelikte işletmeler yönetmesidir. Bu işletmeler ilk kez kamu kesimince kurulabileceği gibi ulusallaştırma ve devletleştirme yoluyla özel kesimin elinden alınmış da olabilir. Bazen bu iki yöntem bir arada kullanılır. Fransa’ da, İngiltere’de, Avusturya’da, Türkiye’de ve sosyalist ülkelerde her iki yöntemin uygulandığı görülür. ABD’de ise ulusallaştırma ve devletleştirme yöntemine hiçbir zaman başvurulmamış olmakla birlikte, 1933’te suyollarının denetimi, sulama ve elektrik üretimi işleriyle uğraşmak üzere federal devlet kapsamında Tennessee Vadisi İdaresi (TVA) adı altında bir kamu girişimi kurulmuştur.

Türkiye’de Cumhuriyet’in kuruluşunu izleyen dönemde devlet Sümerbank, Etibank, Ziraat Bankası, Toprak Mahsulleri Ofisi ve benzeri işletmeleri ilk kez kurmuş, demirollannı, telefon ve telgraf işletmelerini ve azı maden işletmelerini de devletleştirme yoluyla yönetimi altına almıştır. Devlet girişimciliği büyük ölçüde ekonomik kamu hizmeti anlayışına dayalı olarak ortaya çıkmış, ama zamanla kamu hizmeti amacı dışına taşacak biçimde genişlemiştir.

Zorlayıcı ekonomik önlemler, özel girişimciliğe yasalar ve yönetsel düzenlemelerle getirilen, emir ve yasakları içeren sınırlamalardır. Bu sınırlamalar ithalat ve ihracatın kotalara ve kambiyo hükümlerine bağlı tutulması, fiyat sınırlamaları (narh), kalite belirleme ve denetleme gibi ekonomik amaçlı ya da sağlık açısından belli esaslara bağlı tutma ve denetleme gibi sosyal amaçlı da olabilir.

Dolaylı müdahale, yönlendirme ve özendirme gibi zorlayıcı olmayan yöntemlerle gerçekleştirilir. Fransa’da ekonominin yönlendirilmesi 1947’den bu yana uygulanan uzun vadeli merkezî ve yol gösterici planlama yöntemiyle sağlanmaktadır. Türkiye’deki planlama da aynı amaca yöneliktir.

Özendirme önlemleri vergi indirimleri, vergi iadeleri, faizsiz ya da düşük faizli kredi ve öteki sübvansiyon yöntemlerinden oluşur. Bu tür müdahale yöntemlerine bazen liberal ekonomi sistemlerinde de rastlanır. Özellikle ekonomik dar boğazların ve işsizliğin ciddi boyutlara ulaştığı dönemlerde liberal ekonomi sistemini uygulayan devletler, zorlayıcı önlemlere başvurmadan önce mali olanakların elverdiği ölçüde söz konusu önlemlerle durumu iyileştirmeye çalışırlar. Bu önlemlerden sonuç alınamadığı durumlarda zorlayıcı önlemler kaçınılmaz olur.

iktisadi panik

iktisatta, yaygın banka iflasları ya da piyasada çöküşe yol açan aşırı hisse senedi spekülasyonu gibi şiddetli mali kargaşalara verilen ad. İktisadi bunalımların ya da bunalım beklentisinin yol açtığı korku ortamı da iktisadi panik olarak nitelenir. Terim genellikle yalnızca mali alandaki sarsıntının şiddetlendiği aşama için kullanılır ve iktisadi dalgalanmada gerileme döneminin tamamını kapsayacak biçimde genişletilmez.

19. yüzyıla değin iktisadi dalgalanmalar büyük ölçüde mal darlığı, piyasa genişlemesi ve spekülasyonla bağlantılı biçimde ortaya çıkardı. Örneğin 1720’de hisse senedi spekülasyonu Fransa ve İngiltere’de panik boyutlarına (Güney Denizi Olayı) ulaştı. Ama 19. ve 20. yüzyılların sanayileşmiş toplumlarında iktisadi panik, gelişmiş bir ekonominin artan karmaşıklığını ve iktisadi istikrarsızlığın değişen niteliğini yansıtmaya başladı. Mali panik artık ticari etkinliklerden tüketim ve sermaye mallan üreten sektörlere doğru genişleyen bir bunalımın başlangıcını oluşturuyordu. Örneğin ABD’ deki 1857 Paniği, demiryolu şirketlerinin tahvil borçlannı ödememeleri üzerine demiryolu menkul değerlerinin düşmesi ve bankaların varlıklarını kolayca paraya çevrilemeyen demiryolu yatırımlarına bağlaması gibi bir dizi gelişmenin sonucuydu. Panik, ABD’de birçok bankanın kapanmasına, işsizliğin büyük ölçüde artmasına, ayrıca Avrupa’da bir para piyasası kargaşasına yol açtı. Haziran 1873’te Viyana’da, eylülde de New York kentinde mali bunalımla başlayan panik, dünya ekonomisinde 1840’lann sonundan beri görülen uzun dönemli genişlemenin de sonu oldu. Ama en büyük panik 1929’da ABD ekonomisini sarsan ve dünyada ekonomik ilişkiler dengesini altüst eden Büyük Bunalım’la gerçekleşti.

iktisadi planlama

siyasi iktidarların önemli ekonomik kararları alma ya da etkileme süreci. Devletin ekonomiyi yönlendirecek her türlü girişimden kaçınmasını, ekonomik gelişmenin hızına, yönüne ve niteliğine ilişkin belirlemelerin piyasa güçlerine bırakılmasını savunan laissez-faire’t (bırakınız yapsınlar) karşı bir yaklaşımı yansıtır.

İktisadi planlama ilk kez 1920’lerde SSCB’de uygulamaya kondu. Bu dönemde sosyalist yönetim temelde tarımsal ve son derece dağınık bir ekonomide hızlı sanayileşmeyi gerçekleştirmek amacıyla katı denetim altında merkezî planlı bir ekonomi oluşturdu. Planlama, sosyalist olmayan ülkelerde de iki dünya savaşı arasındaki dönemin ekonomik zorluklarına karşı sık sık başvurulan bir araç oldu. Daha sonra II. Dünya Savaşı sırasında pek çok ülkenin yönetimi ekonomide sıkı bir denetim uygulamak zorunda kaldı. 1950’lerde hemen her ülkede hükümetlerin ekonomik etkinlikleri planlamada ve yönlendirmede önemli roller üstlenmesi kabul edilmeye başladı.

Bir ülkede iktisadi planlamanın kapsamı ve niteliği, söz konusu ülkedeki hükümetin siyasal yaklaşımıyla yakından bağlantılıdır. Bir uçta, yakın geçmişe değin sosyalist ülkelerde uygulanan ayrıntılı ve katı planlama yer alır. Bu planlama, üretim araçlarının çoğunda kamu mülkiyetini ve yönetimin saptadığı ekonomik, siyasal ve toplumsal hedeflerin ışığında belirlenen merkezî kaynak dağılımını öngörür. Neyin üretileceği, tek tek malların fiyatları, ücretlerin ve yatırımların düzeyi ile dış ticaret ve ekonominin bütün öbür değişkenleri merkezî olarak belirlenir. Bu tür planlama tek tek işletmelerin son derece ayrıntılı biçimde denetlenmesini, geniş ve pahalı bir merkezî planlama bürokrasisini gerektirir.

Bu iktisadi planlama anlayışını savunanlara göre piyasa güçleri, toplumsal değerlerden bağımsız olduğundan ve servet sahiplerince yönlendirildiğinden, toplumsal ve siyasal açıdan özlenen hedeflere ulaşmada güvenilir bir temel oluşturamaz. Ayrıca, tam istihdamı gerçekleştiremeyen piyasa güçlerinin, böylece var olan kaynakların etkin kullanımını bile sağlayamadığı öne sürülür. Buna karşı çıkanlarsa merkezî planlamanın rekabeti ortadan kaldırarak girişim ve yaratıcılık dürtüsünü yok ettiğini, böylece verimsizliğe yol açtığını savunur. Bunlara göre, geniş bir planlamacı kadrosu bulunsa bile, ekonomiyi oluşturan çok sayıdaki etkinliğin denetlenmesi, hatta saptanması olanaksızdır; dolayısıyla iktisadi büyümenin yavaş ve düzensiz olması, kıtlıkların, zaman zaman da büyük çapta, masraflı yeniden ayarlamalar gerektiren yapısal dengesizliklerin ortaya çıkması kaçınılmazdır.

İktisadi planlamaya en çok bağlı kalman ülkelerde görülen ekonomik başarısızlıklar, özellikle 1950’lerle birlikte sistemin katılıklarına karşı eleştirilerin artmasına yol açtı. Bunun da etkisiyle, 1950’lerde bazı sosyalist ülkeler daha esnek ve dar kapsamlı bir planlama anlayışına yöneldiler. Bu süreç 1956’da Polonya’da başladı ve SSCB’nin şiddetli itirazlarına karşın 1960’larda ve 1970’lerde çoğu Doğu Avrupa ülkesinde yaşandı. Sonuçta, daha küçük oranda olmakla birlikte SSCB’de de etkisini gösterdi. Reform uygulamasının ileri düzeye ulaştığı Macaristan’da tüketim malları ve hizmet sektörlerinde geniş bir alan özel girişime açıldı; kamu mülkiyetindeki işletmelerin yönetimine üretim ve fiyatları belirlemede bir ölçüde özgürlük tanındı; kâra bağlı primler biçiminde maddi özendiriciler kullanıldı.

Bu reformlar yer yer başarılı olmakla birlikte, sosyalist ülkelerin üretim ve tüketim standartları bakımından Batı’nın büyük ölçüde gerisinde kalmasını önleyemedi. 1980’lere gelindiğinde özellikle SSCB ekonomisindeki büyük dengesizliklerin bunalım boyutlarına varması karşısında perestroika (yeniden yapılanma) adı verilen yeni bir reform girişimi başlatıldı. 1990’lara girerken Doğu Avrupa ülkelerinde sosyalist rejimlerin çözülmesiyle birlikte merkezî planlama ilkesinden resmen vazgeçildi ve piyasa ağırlıklı bir ekonomiye geçiş hedefi benimsendi. SSCB’de ise perestroika’nın bir uygulama politikasına dönüşmesine bile fırsat kalmadan Sovyet federasyonunun dağılması ve sosyalist rejimin sona ermesiyle merkezî plan dönemi de kapandı.

Yelpazenin öbür ucunda Batı ülkelerinin karma ekonomileri yer alır. Planlamanın ve hükümet denetiminin kapsamı ülkeden ülkeye değişmekle birlikte, bu ülkelerin tümünde kapitalist ekonomik çerçeve ve büyük bir özel sektör varlığını korumaktadır. Ayrıca, kamu mülkiyetindeki önemli bir iki sektörde uyguladıkları ayrıntılı denetimin dışında, Batı hükümetlerinin çoğu ekonomilerini para arzı, kamu harcamaları, faiz oranları vb gibi iktisadi etkenleri düzenleme yoluyla etkilemeye çalışırlar. Sistemin özünü üretim ve fiyatlarla ilgili kararların büyük bölümünün hükümetçe oluşturulan geniş, genel bir çerçeve içinde, özel sektör tarafından alınması oluşturur. Bunun sonucunda kalabalık, pahalı bir planlama bürokrasisinin ortaya çıkması önlenir ve geniş bir girişim alanı sağlanır. Batı’daki iktisadi planlama uygulamada çok farklı özellikler gösterir.

ABD planlamaya geleneksel olarak Batı Avrupa’dan daha az eğilimlidir. Fransa ise, sosyalist olmayan öteki gelişmiş ülkelere göre ekonominin hükümetçe denetlenmesine daha büyük ağırlık vermiştir. Belirli bir ülkedeki uygulama zaman içinde de değişiklik gösterir. İngiltere’de 1960’larda iktidarda bulunan İşçi Partisi hükümeti müdahaleci ve planlama yönelimli bir yaklaşımı benimsedi, ama 1976’dan sonra Muhafazakâr Parti hükümetinin temel hedefi devletin ekonomideki rolünü azaltmak oldu. Bu yaklaşım 1980’lerde yeni-liberal akımın güçlenmesiyle birlikte öteki Batı ülkelerinin de çoğunda etkili oldu {bak. liberalizm). Bu çerçevede yaygın bir özelleştirme politikası uygulandı.

Çoğu hükümetin görece müdahaleci bir politika izlediği bir alan bölgesel planlamadır. Bölgesel planlamanın temel hedefi, ülkenin değişik bölgeleri arasındaki refah, ekonomik altyapı, gelir ve istihdam dengesizliklerini azaltmaktır. Bu amaçla kullanılan başlıca araçlar vergi teşvikleri, devlet yardımları, tercihli krediler, tercihli satmalına politikaları ve öteki mali teşviklerdir.

Gelişmekte olan ülkelerin bazıları da iktisadi planlama kuramını ve uygulamasını benimserler. Bu ülkelerin çoğu orta vadeü (beş ya da altı yıllık) iktisadi kalkınma planlan hazırlamakla birlikte, planlamaya yaklaşımlannda ortak bir temel yoktur. Çoğu ekonomilerinin önemli sektörlerini devlet mülkiyetinde ya da denetiminde bulundururlar, ama ayrıntılı bir merkezî planlamayı uygulamaya çalışanı pek azdır. Gelişmekte olan ülkelerdeki iktisadi planlamanın temel hedefi genellikle altyapının ve seçilmiş sanayi alanlarının geliştirilmesi için gerekli fonların sağlanması, ayrıca ülke gelirinin çok büyük bir bölümünün elde edildiği sektörler (genellikle temel malların üretimi) üzerinde belirli bir denetimin kurulmasıdır. Bu ülkelerde iktisadi planlamanın her durumda başarılı olduğu söylenemez. Çoğu zaman bu planlar genellikle siyasi nedenlerle benimsenen, birbirinden kopuk bir hedefler listesinden ya da kullanılabilir kaynakların gerçekçi biçimde değerlendirilmesine dayanmayan ve a priori (önceden) belirlenen aşırı iddialı bir hedefler taslağından oluşur. Bazı durumlarda, fiyatları sık sık değişebilen temel mallara aşırı bağımlılık uzun vadeli planlamayı son derece güçleştirir; bazı ülkelerse planlama hedeflerini uygulamak için gerekli yönetsel kaynaklardan ve siyasal istikrardan yoksundur. Ayrıca bak. beş yıllık kalkınma planları; beş yıllık sanayi planları.