Cam İşçiliği

Camcılığın gelişmesi

Soda camları en azından 2 bin yıldır, kurşunlu camlar yaklaşık 400 yıldır bilinmektedir; öbür cam türleri ise 20. yüzyılda geliştirilmiştir.

Yüzyıllar boyunca gerek kullanım eşyası olarak, gerek bezeme amacıyla çok değişik cam eşya üretilmiştir. Bir yandan cam üretimindeki ve işlenmesindeki teknik gelişmeler, öte yandan beğenilerin ve modanın değişmesi, yaratıcı bir sanat olarak cam işçiliğinin tarihsel gelişimini belirlemiştir. Cam üretiminin başlangıcı ilkçağa dayanır, ama camın ilk kez ne zaman ortaya çıktığı bilinmemektedir. İÖ y. 2500’e tarihlenen Mısır cam boncukları, bilinen en eski cam ürünleridir. Mısır’da daha sonra, zikzak desenli ya da tüyü andıran renkli çizgilerle bezenmiş cam kaplar yapılmıştır.

Çağdaş cam üretiminin öncüsü sayılan en önemli merkezler ise Ptolemaios dönemindeki İskenderiye, daha sonraları da Roma idi. İskenderiyeli ustalar mozaik cam tekniğini geliştirmişlerdi. Bu teknikte, değişik renklerdeki cam çubuk dilimleri, değişik süsleme dokuları oluşturmak üzere çaprazlamasına kesiliyordu. Bir mozaik cam türü olan binçiçek cam işinde ise çubuklar, çiçek biçimlerini andıran örgeler oluşturacak biçimde kesiliyordu. Bu model 19. yüzyılda kâğıt ağırlıklarının yapımında yaygın olarak kullanılıyordu. Belirli bir biçim vermek üzere camın kalıplanması tekniği de eski zamanlarda geliştirilmişti. Oyma ve renklendirme işlemleri uygulanarak çeşitli bezemelerin yapılması o zamanlarda biliniyordu.

Büyük bir olasılıkla İÖ 1. yüzyılda geliştirilen cam üfleme yöntemi, Sidon (Sayda), Beroia (Halep), Epiphoneia (Hama) ve Palmyra (bugün Humus’ta) bölgelerindeki Suriyeli cam ustalarının buluşudur. Cama istenen biçimi verme olanaklarının sınırsız olduğu bu teknikte, önceleri kalıp içine üfleme yapılıyordu, istiridye kabuğu, üzüm salkımı ve insan başı biçimindeki kalıplara üflenerek üretilen cam kaplar, ilk dönem Suriye cam sanatının ortak ürünleridir. Sonraları Suriyeli cam üfleyicileri kahp kullanmaksızm camı doğrudan doğruya üfleyerek küresel biçimler yapmayı başardılar.

Temel özellikleri günümüze değin değişmeden kalan bu teknikle macun kıvamındaki erimiş cam, içi boş bir borunun ucunda toplanır, bu cam kütlesi, borudan üflenen havayla balon gibi şişirildikten sonra, sürekli üflenip borunun çevresinde döndürülerek ya da düzgün bir taş ya da demir yüzey üstünde yuvarlanarak kap biçimine sokulur. Kulp ya da ayak gibi ekler, camı o noktada eritip kaynak yaparak birleştirilir. Sertleşip donmadan önce, bu yumuşak cam kütlesi el aletleriyle işlenebilir ya da makasla kesilebilir. Suriyeli cam ustalarının ürettikleri gündelik ya da özel amaçlı kullanıma yönelik üfleme cam kaplar Roma İmparatorluğumun her yanma ihraç edilirdi. Sonraki yüzyıllarda Romalılar kamayö camının yetkin hale getirdiler. Bu tür camda, bir cam katmanı kesilip çıkarılıyor ve bu işlem sırasında kabartma desenler oluşturuluyordu.

İslam sanatında camın çok geniş bir kullanım alanı vardı. Sur, Şam, Halep ve Rakka’daki pek çok cam atölyesi cam üretim ve işçiliğinin merkezi olarak sivrildi. Genellikle pencerelerde kullanılan renkli camların yanı sıra, kadeh, sürahi, kâse ve tabak biçimindeki cam eşya üretimi özellikle Memlûkler ve Eyyubiler döneminde yüksek bir düzeye ulaştı.

Camın tarihindeki başka önemli gelişmeler 15. yüzyılda Venedik’te görüldü. Venedik’teki Murano Adası daha 13. yüzyılda bir cam işçiliği merkezi durumuna gelmişti. Başlangıçta Venedikli cam yapımcıları, İtalyan Rönesansı’na özgü örgeler taşıyan, bol renkli ve süslü parçalar üretmek amacıyla, ortaçağdan ve eski zamanlardan gelen birçok bezeme tekniklerinden yararlandılar (Venedik cam işi).
Venedikliler daha sonraları da cam sanatına özgün katkılarda bulundular, cristallo denen ve kristale benzeyen duru bir cam geliştirdiler. Bu cam türü, temel bir ihraç malı durumuna geldi ve bütün Avrupa’ ya yayıldı. Bu türden basit üfleme cam eşya 16. yüzyılda çok tutuluyordu. Böyle camlar, zarif desenlerin oyma tekniğiyle işlenmesine uygundu. 16. yüzyılın başlarında kullanılmaya başlayan oyma tekniği, 18. yüzyıla değin bütün Avrupa’da yaygınlığını sürdürdü. Elmaslı oyma tekniği özellikle Felemenk’te ve Almanya’da uygulandı (oymalı cam işi).

17. yüzyılın sonlarında Bohemya önemli bir cam üretim bölgesi oldu ve özellikle barok üsluptaki kesme ve oymalı cam ürünleriyle ün kazandı (Bohemya cam işi). Bölge 20. yüzyıl başlarına değin de bu önemini korudu.

17. yüzyılda İngiltere cam yapımında, basitliğiyle ünlü Venedik geleneğini sürdürüyordu. Cam yapımcısı George Ravenscroft 1675’te Venedik türü cama kurşun oksit ekleyerek yoğun, ağır bir cam elde etti. Kurşunlu kristal, daha sonraları değerli bir eşya olarak çok tutulan bir cam türü haline geldi.

İngiliz camlan, bezemeli ayaklı kadehler aracılığıyla tanınır. 18. yüzyıl başlarında ayağı boğumlu bir bardak modeli yaygınlaştı. Daha sonra bardak ayağını oluşturan cam boğumların içindeki hava kabarcıkları ile renkli çizgilerin çekilip burulmasıyla sarmal biçimde bezemeler yapıldı. Oyma da, özellikle armaların ve yazıların işlenmesinde kullanılan, yaygın bir bezeme biçimiydi.

Mine işi Ingiltere’de 18. yüzyılın ortalarında yaygınlaştı ve Bristol camı da denen bir cam türünün gelişmesine yol açtı. Bu alanda önde gelen sanatçılar, Newcastle upon Tyne’daki Beilby ailesinden yetişti.

18. yüzyılda kesme cam yaygınlaştı. Bu teknik yetkinleştirildikçe, önemli ifade zenginliği olanakları ortaya çıktı. 18. yüzyılın sonlarında İrlanda’da bu teknik daha geliştiğinde, ışığı yansıtması için camın bütün yüzü boydan boya kesiliyordu. İngiliz ve İrlanda’nın kesme kurşunlu kristalleri, Avrupa ve ABD’de de yaygınlaştı ve günümüze değin yaygınlığını korudu. Waterford cam işi bu türün önemli bir örneğidir.

ABD’de birçok cam yapım şirketi kurulmuş, ama bunların hiçbiri 18. yüzyıl sonlarına değin öne çıkamamıştı. İlk önemli cam ürünleri 18. yüzyılın ortalarına doğru New Jersey eyaletinde üretilmeye başladı. Caspar Wistar’ın kurduğu bu atölye yüzyılın sonuna doğru üretilmeye başlayan Güney Jersey cam işi örneklerinin bir başlangıcıydı. Bunu 1760’larda Pennsylvania’da kurulan (Stiegel cam işi), 1780’lerde John Frederick Amelung tarafından Maryland eyaletindeki New Bremen’de oluşturulan (Amelung cam işi) ve 19. yüzyılın başında da Pittsburg’da açılan (Pittsburgh cam işi) atölyeler izledi. Bu yüzyılda adını Boston and Sandwich Glass Company’den (kuruluşu 1825) alan ve Sandwich cam ışi diye anılan preslenmiş cam özellikle çok kullanılan bir Amerikan cam türü idi. 19. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Amerikan cam sanayisi seri üretime geçmiş bulunuyordu.

19. yüzyılın sonlarında bazı cam yapımcıları çok bezemeli (renkli ya da kesme) parçalan bırakıp camın kendi güzelliğine ağırlık veren bir tarza yöneldiler. Art nouheau döneminde bazı önemli değişmeler görüldü. Louis Comfort Tiffany tarafından bulunan Tiffany (Favrile) cam işi doğal biçimlerden üretilmiş akıcı biçimleri ve parlak yüzeyiyle çok tutuldu ve özellikle Orta Avrupa’daki cam yapımcılannı etkiledi. Fransız cam yapımcısı Emile Galle ve Daum Freres şirketi de art nouveau dönemindeki önemli tasarımcılardandı.

18. yüzyılın ikinci yarısında Fransa’daki Baccarat’da açılan atölyeler (Bakara cam işi) bu dönemde sanat değeri yüksek Amelung cam işi örneklerinden Bremen kapaklı kadehi, 1788; Metropolitan Sanat Müzesi, New York Metropolitan Museum of Art, New York, Rogers Fund cam eşya üretti. Fransız cam sanatının önderlerinden olan Rene Lalique kabartma süslemeli cam ürünleriyle dikkati çekti. New York’taki Steuben Glass Company duru cam eşya üretti. Bunlar çoğunlukla oymalı desenleri olan, gerçek kristal heykellerdi. Bütün ürünler 20. yüzyıl cam yapımcılığının klasik örnekleri durumuna geldi.

20. yüzyılda İskandinav camı, tasarımının bütün dünyada beğenilen zarafeti ve yalınlığıyla ün kazandı. İsveç’teki Orrefors (Orrefors cam işi) ve Kosta da önde gelen cam eşya yapım şirketleridir.

Bakara cam işi

1765’te Fransa’daki Baccarat’da kurulmuş ünlü bir cam yapımevince üretilen cam eşyaya verilen ad.

Önceleri pencere, sofra takımı ve sanayi kullanımları için sodalı cam üreten yapımevi, 1817’de Belçikalı bir kristal yapımcısı tarafından satın alındıktan sonra bu tür cam yapımında uzmanlaştı. 1823’te uluslararası bir cam sergisinde ilk altın madalyasını kazanan şirketin 1925 Dekoratif Sanatlar Sergisi’nde yer alan ürünleri, art deco üslubunun biçimlenmesinde önemli bir rol oynadı. Şirketçe üretilen sanat değeri yüksek çeşitli yapıtlar arasında Emile Gaile’nin ürünleri de bulunmaktadır.

Baccarat yapımevi 1846’da cam ağırlık üretimine başladı. Süslemeli cam eşya yapımında kullanılan bingüllü, kamayö, heykel, oyma ve kaplama gibi pek çok farklı tekniklerle işlenmiş olmalarına karşın oldukça ucuz olan bu cam ağırlıklar koleksiyoncuların gözdesi haline geldi. Günümüzde yapımevi, eski modellerde çeşitli sofra takımları üretmektedir.