Önemli İcatlar - Pusula

Pusula

MsXLabs.org & Temel Britannica

Pusula, karada, denizde ya da havada yol alırken kuzey-güney doğrultusunu bulmak için kullanılan bir aygıttır. Bulunulan yeri belirlemek için herhangi bir kara işaretinin bulunmadığı, Güneş'in ve yıldızların görün­mediği durumlarda pusulanın yaşamsal bir önemi vardır.
Pusula, en basit biçimiyle, ince bir milin ucuna serbestçe dönebilecek biçimde oturtul­muş magnetik (yani mıknatıs özelliği taşıyan) bir iğneden oluşur. Bu iğne her zaman kuzey-güney doğrultusuna yönelir, yani bir ucu hep kuzeyi, öbür ucu hep güneyi gösterir.

Magnetik çubuk ya da iğnelerin pusula olarak ilk kez ne zaman kullanıldığı pek belli değildir. Çok eskilerde, doğal bir mıknatıs olan mıknatıstaşından (magnetit adıyla bili­nen demir oksit minerali) yararlanılmıştır. Bunun için bir mıknatıstaşı parçası iple bir yere asılır ya da bir mantar ya da tahta parçasının üzerinde suda yüzdürülürdü; bu durumda taş kendiliğinden Kutup Yıldızı'na doğru yönelirdi. Pusulayı Avrupa'ya Araplar'ın getirdiği sanılmaktadır; Kristof Kolomb'un 1492-1502 arasında yaptığı seyahatlerden yaklaşık 200 yıl önce pusulanın kullanılmakta olduğu bilinmektedir. Avrupa'da pusuladan söz edilen, günümüze kalmış en eski yapıt, İngiliz eğitimci ve bilgin Alexander Neckam'ın 1187'de yayımladığı, aletler üzerine bir kitaptır. Eskiden bir demir çubuğu mıknatıslamak için buna doğal mıknatıstaşı sürtülürdü. (Siz de bir iğneyi bu taşa ya da başka bir mıknatısa birkaç kez, ama hep aynı yönde sürterek mıknatıslayabilirsiniz. Bu iğne bir mantara saplanıp suda yüzdürülürse kuzey-güney doğrultusuna yönelir.)

Pusula iğnesinin her zaman kuzeyi göster­mesi, mıknatısların birbirlerini çekme özelli­ğinden kaynaklanır. Dünya, merkezinde dev bir mıknatıs varmış gibi davranır ve pusula iğnesi olarak kullanılan küçük mıknatısları çeker. Ne var ki, mıknatı­sın gösterdiği kuzey-güney doğrultusu, Dünya'nın gerçek coğrafi kutuplarından, yani Kuzey ve Güney Kutup noktalarından geçen çizgiyle üst üste çakışmaz. Dünya'nın magnetik çekim etkisi altındaki pusula iğnesi bu nedenle "gerçek", yani coğrafi kuzeyi değil, magnetik kuzeyi gösterir; benzer etki, Güney Kutbu için de geçerlidir. Coğrafi Kuzey Kutup Noktası ile magnetik kuzey kutup noktası arasındaki uzaklık 1.600 kilometreden biraz daha fazla­dır. Haritaların bir köşesinde genellikle mag­netik kuzey ile gerçek ya da coğrafi kuzey doğrultularını gösteren işaretler bulunur. Bu iki doğrultu arasındaki açıya magnetik sapma denir; bu açının değeri Dünya üzerinde bulu­nulan yere göre değişir. Ayrıca magnetik sapma miktarı zamanla da değişir. Bu açıyı bilmek isteyen seyir görevlileri bunu basılı seyir haritaları ve çizelgelerden bulabilirler. Bu tür seyir haritalarını ilk kez 1701'de Edmond Halley hazırlamıştır.

Karada olağan koşullarda seyahat ederken yön bulmak için genellikle el pusulaları kulla­nılır. Bu pusulalarda sabit bir kadran bulu­nur; kadranın ortasından yukarı doğru ince bir pim çıkar. Pimin sivri ucuna "mihver" denir. Mihvere, kadranın üzerinde serbestçe dönebilen magnetik bir iğne oturtulmuştur. Kadran, saydam bir plastik levhadır ve derecelendirilmiştir; üzerine ayrıca ölçek çevirme katsayıları gibi, harita okumaya yardımcı olacak bazı bilgiler de kazınmıştır. Bu tür bir pusulayla yeterince doğru okumalar yapabil­mek için, pusulanın yatay bir düzleme yerleş­tirilmiş olması ve iğnenin hareketsiz duruma gelene kadar serbestçe salınabilmesi gerekir. İğnenin serbestçe hareket edebilmesi için mihverin ucuna bazen değerli taştan yapılmış bir başlık geçirilir.
Bir yolcunun doğuya doğru gitmesi için, pusulasını, kadranın üzerindeki magnetik ku­zey işareti iğne ucunun tam altına gelene kadar döndürmesi ve kadranın üzerindeki doğu işaretinin gösterdiği yöne doğru ilerle­mesi gerekir. Eğer yolcu pusulasını bir hari­tayla birlikte kullanıyorsa, o zaman, magnetik kuzey ile coğrafi kuzey arasındaki sapma açısını hesaba katarak doğrultusu üzerinde gerekli düzeltmeyi yapabilir.

Çoğunlukla kullanılacak yere ya da amaca bağlı olarak değişik pusula türlerinden yarar­lanılır. Örneğin, gemilerde denizci pusulası, havada seyirde ise uçak pusulası kullanılır. Bazen belli bir noktanın, gözlemcinin bu­lunduğu noktadan hangi yöne doğru uzandığı­nı bilmek önem kazanır. Bu durumda "prizmatik" pusula kullanılır; bu tür bir pusula da sıradan bir el pusulasıyla aynı ilkeye dayanır; ama bunun küçük bir cam bloğundan yapılmış bir vizörü vardır ve bu vizör gözlemcinin uzaktaki nesneyle ölçeğe aynı anda bakabil­mesini sağlar.

Denizci Pusulası

Denizci pusulaları, pusula dolabı denen bir kutuya yerleştirilmiştir; bunlar, fırtınalı hava­larda gemi yalpalarken bile kullanılabilecek biçimde tasarımlanmıştır. Denizci pusulala­rında hareketli parça, karton ya da mikadan yapılmış, disk biçimindeki pusula kartıdır; bu karta pusula gülü de denir. Pusula kartı 360° ya da 32 "kerte"ye ayrılmıştır. Her kerte ll,25°'lik (11 derece 15 dakikalık) bir açıya eşittir. Bu bölümlemedeki 32 kertenin her birinin ayrı bir adı vardır; örneğin kuzey (yıldız), kuzey kerte doğu (yıldız kerte poy­raz), kuzey-kuzey doğu (yıldız-yıldız poyraz) bu adlardan bazılarıdır.

Pusula kartının altına, demet halinde çok sayıda magnetik çelik şerit ya da iğne bağlan­mıştır. Kart, pirinç bir çanağın ortasında bulunan bir pimin mihveri (ince ucu) üzerinde dengelenmiştir. Pim, zor aşman ve paslanmaz bir metalden, örneğin osmiyum-iridyum ya da tungsten karbürden yapılır. Kartın oturduğu mihver ise, alüminyumun içine oturtulmuş değerli bir taştan oluşur. Pirinç çanak, gemi ne kadar yalpalarsa yalpalasın, hep yatay konumda kalacak biçimde yerleştirilmiştir. Bu amaçla çanak pirinç bir çemberin içine konur ve iki yanından, oynak biçimde bu çembere takılır; çember de gene oynak biçim­de, ama bu kez içteki bağlantı noktalarına göre 90'ar derecelik açı farklarıyla, iki yanın­dan bir dış çembere tutturulur. Çanağın üstü, büyükçe bir cam penceresi bulunan pirinç bir kapakla örtülüdür. Çanağın iç yüzeyinde pu­sulayı okumaya yarayan düşey, siyah bir çizgi vardır. Denizci pusulası, pusula kartının mih­ver noktası ile bu işareti birleştiren doğru gemi omurgasıyla tam aynı doğrultuda olacak biçimde yerleştirilir.

Pusula kartındaki kuzey işareti, pusula çanağının siyah çizgisinin tam karşısında oldu­ğu zaman gemi magnetik kuzeye doğru yol alıyor demektir. Gemi bir başka yöne yönel­diğinde siyah çizgi de konum değiştirir, ama pusula kartı sabit kalır. Karttaki güneydoğu işareti siyah çizginin tam karşısında olduğu zaman gemi güneydoğuya doğru yol alıyor demektir.

Daha eski tipteki denizci pusulaları, hava sertleştiğinde geminin yönünü doğru olarak gösteremezdi, çünkü bütün bu özel yerleştir­me biçimine karşın pusula kartı sabit konum da kalmazdı. Günümüzdeki pusulalarda kart, alkol ve sudan oluşan bir sıvı karışımın üzerinde yüzer durumdadır. Bu sıvı kartın salınımını denetler ve konum değiştirmesini engeller. Sıvıdaki alkol suyun donmasını ön­ler; kutup bölgelerinde neredeyse tümüyle alkol kullanmak gerekir. Sıvı dolu çanak kalın bir cam levhayla kapatılır ve kart bir şamandı­ranın üzerine oturtulur.

Pusulanın yakınlarında büyük bir demir ve çelik kütlesinin bulunması pusula iğnesini etkiler ve gerekli düzeltmeler yapılmazsa hatalı okumalara neden olur. Eski ahşap gemilerde bile, bu tür düzeltmeler yapmayı gerektirecek kadar çok demir ve çelik vardı. Gemi bir limana girdiğinde kaptan gemisini, konumu ve yönü bilinen belirli bir noktaya yanaştırır ve orada demir atardı. Daha sonra da, özel olarak yerleştirilmiş çapaların ve halatların yardımıyla gemisini yönlendirerek pusula kartını bu noktanın yönüne göre yeni­den ayarlardı.

Pusula hatalarının düzeltilebilmesi ya da ortadan kaldırılabilmesi için pirinç çanağın dış yüzeyine küçük çubuk mıknatıslar tutturulur-du. Bu mıknatıslar deneme yanılma yoluyla yerleştirilir ve pusulada doğru okuma elde edilinceye kadar konumları ayarlanırdı. Bu küçük mıknatıslar, bunların nasıl kullanılaca­ğını keşfeden denizci Matthew Flinders'ın adıyla, "Flinders çubukları" olarak anılırdı. Gemideki pusula dolabının demirden değil de pirinçten yapılmasının ve kartın bulunduğu noktadaki değerli taşın (safir) alüminyumun içine oturtulmasının nedeni de bu pusula hatalarının yok edilmesi ya da en aza indiril­mesi içindi.

Bu tür pusula hataları günümüzde çelik gemilerde çok daha büyüktür; hatanın büyük­lüğü, yalnızca pusulanın çevresinde daha bü­yük bir demir kütlesinin bulunmasından de­ğil, yapım sırasında sac ya da öbür yapım araçlarının sürekli çekiçlenmesi sonucu, gemi teknesinin Dünya'nın magnetik etkisiyle mag­netik hale gelmesinden de kaynaklanır. Bu nedenle çelik bir gemideki pusula hatalarının giderilmesi için karmaşık donanımlar gelişti­rilmiştir. Bu amaçla pusula dolabının içine, pusula kartını çevreleyen mıknatıs çiftleri yerleştirilir. Daha küçük ve geçici hataları gidermek için ise, pusula dolabının iki yanına birer büyük demir küre, önüne de düşey bir Flinders çubuğu yerleştirilir. Bunlar gerçek­leştirildikten sonra yapılan sınamada hâlâ bazı hataların kalmış olduğu saptanırsa, kap­tana, bunları gidermesi için yapması gereken düzeltmeleri kapsayan bir çizelge verilir.

Uçak Pusulası

Uçak pusulası ilke olarak denizci pusulasıyla aynıdır, ama pusula işaretleri biraz daha değişiktir. Uçak pusulalarında pusula iğnesi, siyah bir diskin üzerine işaretlenmiş beyaz bir ok biçimindedir; pusula okuma noktası da denizci pusulasında olduğu gibi pusula çanağı­nın üzerinde işaretlidir. Normal bir pusulada görülebilecek yön ve derece işaretleri ise, çanağın çevresinde döndürülebilen bir çem­berin üzerine kazınmıştır. Çemberde ayrıca, çemberin merkezini kuzey işaretine birleşti­ren beyaz, ışıltılı iki paralel çizgi bulunur. Pilot, örneğin doğuya doğru bir rota izlemek için çemberi döndürerek üzerindeki doğu işaretini pusula okuma işaretinin karşısına getirir ve sonra da uçağına, pusula iğnesi iki paralel çizgi arasında kalacak biçimde kuman­da eder.

Bugün hem gemilerde, hem de uçaklarda, ani yön değişikliklerine karşı çok duyarlı bir aygıt olan cayroskop kulla­nılır. Uçaklarda cayroskopa ek olarak, elek­trik donanımında herhangi bir arıza ortaya çıktığında acil olarak kullanılmak üzere nor­mal bir magnetik pusula da bulundurulur.

Pusula İle Yön Bulmak

Pusula ile yön bulmak 4 temel başlıkta toplanabilir:

• Pusulada Açı Ayarlamak
• Harita Üzerinde Pusula Açısı Ayarlamak
• Kerteriz Almak - Arazide Açı Ölçmek
• Kerteriz Takip Etmek

Kerteriz; Bir noktadan diğerine giderken yönümüzü belirlemek için kullandığımız derece cinsinden açıdır. Referans olarak gerçek kuzey çizgisi alınır ve ona göre ölçülür. Başka deyişle, manyetik kuzey (pusulanın manyetik iğnesinin gösterdiği yön) ile hedef nokta arasındaki açıdır.

Pusulada Açı Ayarlamak

Verilen bir açıyı pusulada ayarlamak için: döner bilezik üzerinde uygun rakamın (kerteriz açısı) referans çizgisi ile kesiştirilmesi demektir. Örneğin; Eğer pusulanızı 45 dereceye ayarlamanız söylendi ise yapmanız gereken şudur: Pusulanızı çıkartıp döner bilezikteki 45 rakamını referans çizgisi ile çakıştırırsınız. Bu açıyı sizin bulmanız gerekebilir. Bunu elinizdeki haritadan ya da doğada karşınızdaki bir yerden ölçebilirsiniz

Harita Üzerinde Pusula Açısı Ayarlamak

Haritada belirlediğiniz bir noktadan diğerine hangi açı ile gideceğinizi bulmak için; Başlangıç ve varış noktalarını bir çizgi ile birleştirin. Üzerinde gitmek istediğiniz bu hayali çizgi pusulanın uzun kenarına gelecek şekilde pusulayı haritaya yerleştirin. Kerteriz açısını bulmak için döner bileziği döndürerek üzerindeki kırmızı "N" harfini haritanın kuzeyine getirin. Kapsül içindeki paralel çizgiler haritanın kuzey-güney çizgilerine paralel olacaktır, ok haritanın kuzeyini gösterecektir. Bileziği kenarındaki referans çizgisine denk gelen açıyı okuyun.

Kerteriz Almak - Arazide Açı Ölçmek

Diyelim ki, ilerideki bir tepeye çıkmak istiyorsunuz. Aranızda belirgin bir coğrafi engel yok ama ormanın içine girdiğinizde ağaçlar zirveyi görmenize engel olacak ve siz ormanın içinde yol bulmakla uğraşıp vakit kaybetmek istemiyorsunuz. Zirvenin kerterizini almalısınız.

Kerteriz almak için pusulayı, gidilen yön oku zirveyi gösterecek şekilde elinizde tutmanız gerekir. Daha kolay ve hassas ölçüm yapmak için pusulayı göz seviyenizde tutabilirsiniz ama pusula tabanının yere tam paralel olması gerektiğini unutmayın. Döner bileziği çevirerek manyetik kuzey ibresi ile kuzeyi gösteren "N" işaretini ve kırmızı oku çakıştırın. Çakışma noktasında kapsül içindeki çizgiler ile iğne paralel olacaktır. Böylece manyetik kuzey ile hedef arasındaki açıyı, kerteriz açısını bulursunuz.

Kerterizi Takip Etmek

Önceden harita üzerinden okunmuş veya arazide alınmış kerteriz açılarını ya da kendi aldığınız kerterizi kullanarak arazide pusula ile ilerleyebilirsiniz. Örneğin eğer sapakta indiğinizde 60 derece ile yaklaşık 10 dakika yürüyüp uygun bir kamp alanına varacağınız söylendi ise yapmanız gereken şudur: Sapakta indikten sonra pusulanızı çıkartıp döner bilezikteki 60 rakamını referans çizgisi ile çakıştırırsınız. Sonra pusulanın tamamını (yürüyeceğiniz için vücudunuzu da) döndürerek, manyetik iğnenin kuzey ucu ile bilezik üzerinde "N" (kuzey) işaretini çakıştırırsınız. (Silva pusulalarda kuzeyi göstermesi gereken bütün bu bölümler kırmızıdır ve hızlı çalışırlar). Pusulanızın üst kısmında yer alan "gidilen yön" okları size kamp alanının yönünü göstermektedir. Bu hedefe gitmek için bazı noktalara dikkat etmeniz gerekir ama merak etmeyin biraz çalışma ile pusula kullanımında serileşirsiniz.

Alınmış kerterizi izlemek teorik olarak basittir ama hepimiz biliriz ki arazide uzakta belirgin görünen noktalar örneğin bahsettiğimiz zirve, biz ilerledikçe görünmez olurlar ve yön şaşırabiliriz. Ara sıra pusuladan yapacağınız yön kontrolü çok sağlıklı olmaz. (Bakınız Pusulanın Sınırlı Kullanımı, sayfa W) Hiç hata yapmamak için pusulayı hep elimizde tutmamız gerekir. Onun yerine ilerlemeniz gereken hayali bir çizgi üzerinde belirgin noktalar saptayıp devam etmek daha kolaydır. Mesela, berlirgin bir ağaç tam olarak ilerleme hattınızdaysa, ilk önce ağaca gidersiniz. Bunu yaparken ağacı görerek bir gölün çevresinden dolaşabilirsiniz, biraz sağa ya da sola kayarak köprü geçebilirsiniz. Ağaç birinci kerteriz noktanızdı ve yanına geldiğinizde pusuladaki kerteriz açısı yine varmak istediğiniz noktayı, zirveyi göstermektedir. Zirveyi göremeseniz bile başka ara kerteriz noktaları belirleyerek adım adım hedefe varabilirsiniz.Orman içinde yürürken sıklıkla pusulayı kullanarak ilerleme yönünüzün doğru olduğunu kontrol edin.

Kerteriz ya da hedef açısını takip etmek demek, yürürken sürekli olarak okuduğumuz açıya sadık kalmamız demektir. Pusulanın bileziğini kaydırmak, pusulaya bakmadan yürüyüp hattan çıkmak ve sonra tekrar eski açıya bakmak bizi yanlış yerlere götüren basit hatalardan ikisidir. Sadece pusula açısına bakarak ile ilerlemek, zorunlu bazı haller dışında hem pratik değildir, hem de pusulaya hakim değilseniz hayra alamet !

Pusula

Pusula Nasıl Kullanılır?

Şimdi bir pusulayı nasıl kullanırız onu öğrenelim. Fakat bu konuya geçmeden önce önemli bir noktaya değinmemiz gerekiyor. Pusulamız manyetik bir alet olduğu için çevresindeki metal cisimlerden etkilenebilir. Pusulanın çevresindeki metal saatlerin, çanta askılarının, yüzüklerin, arabaların; cep telefonu, bilgisayar, televizyon gibi manyetik alan yayan aletlerin pusulamızı şaşırtacağınıi bilmeliyiz. Bu nedenle bu cisimlerden uzak bir şekilde pusulamızı kullanmalıyız.

Pusulamızla yön bulmamız için öncelikle Kerteriz almayı öğrenmemiz gerekecek. Kerteriz; basit olarak manyetik kuzey ile hedefimiz arasındaki açıdır. Eğer elimizde gideceğimiz hedefi gösteren bir harita varsa Kerteriz almak için bu haritayı kullanabiliriz. Bunun için Silva 1-2-3 yöntemini kullanırız. Nasıl mı?

Haritamızı yatay bir satıh üstüne koyalım. Bulunduğumuz nokta ile gideceğimiz noktayı hayali bir çizgi ile birleştirelim. Pusulamızın uzun kenarını, hayali hedef çizgimizin üzerine gideceğimiz noktayı gösterecek şekilde koyalım. Pusulanın bileziğini; içindeki çizgiler haritanın düşey çizgileri ile paralel olana kadar çevirelim. Hedef açısı okuma noktasından okuduğumuz açı bize kerteriz açımızı verecektir.

İşte şimdi açımızı öğrendik. Böylece gideceğimiz yöne rahatlıkla gidebiliriz.

Pusulamızı haritadan kaldıralım ve yere paralel olarak tutalım. Bilezikteki kuzeyle, pusulanın kuzeyi çakışıncaya kadar etrafımızda dönelim. Bundan sonra pusulanın hareket yönü gideceğimiz yönü göstermektedir. Unutmadan, kerteriz açısını aklınızda tutmanızda fayda vardır. Çünkü bileziğin kazara dönmesi açınızı kaybetmenize yol açar.

Yukarıda, elimizde harita olduğunda yapacağımız işleri anlattık. Peki, eğer elimizde bir harita yoksa ne yapacağız? Gelin hep beraber kısaca bu konuya değinelim.

Elimizde harita olmadığında, gideceğimiz hedefi arazide görebiliyorsak, o zaman hedefin kerteriz açısını şu şekilde belirleriz. Pusulamızın gidilen ok yönünü hedefe doğru tutarız. Pusula bileziğini, kırmızı ok pusulanın manyetik kırmızıi ucuyla çakışana kadar çeviririz. Gidilen ok yönünde okuduğumuz açı değeri bizim kerteriz açımızdır.

İşin bu teorik kısmı basit olsada arazide bir hedefe giderken elimizde devamlı pusulayı tutamayız. Bunun için hedefimize giderken yol üzerindeki daha yakın noktaları birer alt hedef olarak belirlemeliyiz. İlk önce onlara ulaşmamız, daha sonra ana hedefe ulaşmamız gerekecektir.

Mesela bir tepeye ulaşmak istiyoruz ve önümüzde bir göl var. Gölün karşısındaki herhangi bir nesneyi örneğin bir evi alt hedef veya ara kerteriz noktası olarak belirleriz. Eve ulaştığımızda tepeyi göremesek bile kerteriz açısını bildiğimiz için doğru yönde tepeye dogru ilerleyebiliriz.

Pusula İle Geriden Kestirme Nasıl Yapılır?

Peki, ara kerteriz noktalarımızı kaybettiğimiz zaman ne yapmamız gerekir? İşte o zaman geriden kestirme tekniğini kullanırız. Fakat bunu yapabilmemiz için bir önceki kerteriz noktamızı görüyor olmamız gerekir.

Bu durumda geriye döneriz ve pusulamızın güney beyaz ucuyla bileziğin kırmızı okunu çakıştırız. Bu bize 180° geriye döndüğümüzü gösterir. Bir önceki kerteriz noktamız pusulamızın hedef yönünde ise doğru noktadayız demektir. Ama, eğer böyle göstermiyorsa, gösterene kadar sağa veya sola hareket ederiz.

Dönüş Kerterizi Nasıl Alınır?

Örneğin bahsettiğimiz tepeye ulaştınız ve geri dönmek istiyorsunuz. Yapmanız gereken tek şey kerteriz açısının 180° zıt yönünde ilerlemek olacaktır.

Basit bir matematik hesabıyla dönüş kerteriz açımızı hesaplayalım. Eğer hedefe ulaşırken kullandığımız kerteriz açısı 180° ‘den küçük ise açıya 180° ekleriz; 180° ‘den büyük ise 180° çıkarırız. Bu hesaplama sonucu bulduğumuz açı bizim dönüş yolunda kullanacağımız kerteriz açısıdır.

Pusula nedir?

Dünyanın manyetik sahasının yönüne bağlı olarak ibresi daima sabit doğrultuda kalmak suretiyle yön gösteren bir cihaz. Pusulanın ibresi tam ortasından sürtünmesiz iğne yatak ile askıya alınmış manyetik metal bir çubuktur. Dünyanın manyetik çizgileri bu metal çubuğu boydan boya geçmek istediklerinden, çubuk, manyetik çizgilerin yönünde dönerek durur. Dünya manyetik çizgileri güney kutbundan çıkıp, atmosferde büyük bir daire çizerek kuzey kutbuna girerler. Dünyanın manyetik alanı kutuplarda içe basılı bir elipsoid biçimindedir. Bu manyetik sahanın, ergimiş halde bulunan magmada dolaşan akımlardan meydana geldiği sanılmaktadır.

En ilkel pusula suda yüzen bir tahta üzerine tutturulmuş mıknatıs taşından ibarettir. Çok eski zamanlarda dahi pusula bilinmekteydi. Pusulanın denizcilikte ve muhtelif yerlerde kullanılmasının artması ile 12. yüzyılda pusulanın gösterdiği yöne göre çeşitli istikametlere isimler verilmiştir.

Pusulada yönler güney veya kuzey kutbundan derece olarak ifade edilir. Mesela kuzeydoğu yönü (kuzey 45° doğu) şeklinde tarif edilir. 1920 senesinden sonra alınan umumi kararla, yön azimut olarak seçilmiş; dereceler kuzey sıfır olmak üzere saat yönünde büyüyen dereceler şeklinde doğu 90°, güney 180°, batı 270° olarak kabul edilmiştir. Yapısı: En basit şekliyle pusula, ortasından dengeye alınmış mıknatıslı bir çubuk ibreden ibarettir. İbrenin etrafında ayrıca yönlerin derecelerini gösteren bir kadran bulunur. Pusulada ibrenin kuzeyi gösteren ucu umumiyetle boyalı veya karanlıkta da görülmesi için fosfor bileşimli madde ile kaplıdır. Modern pusulalar, döner gösterge kadranı şeklinde yapılır ve bir sıvı içerisinde muhafaza edilir. Sıvının görevi, sarsıntıları önlemek ve sönümlendirmek içindir. Sürtünmeyi azaltmak için elmas yataklar kullanılır. Pusulalar, kullanma maksadına göre farklılıklar gösterir. Genel olarak kara, gemi ve uçak tipi pusulalar vardır. Denizde gemilerde kullanılan pusulalarda baş-kıç ve sancak-iskele sallanmalarını karşılamak ve pusulanın daima yatay durmasını sağlamak için halka düzeni kullanılır. Uçak pusulalarında, yerden yayın yapan radyoda yayın yönünü gösteren ayrıca bir ibre bulunur.

Pusula

Yeryüzüne paralel doğrultularda yön belirlemeye yarayan araç. Pusula genellikle yerin manyetik alanından etkilenerek çalışır. Ağırlık merkezinden, serbestçe hareket edebilecek biçimde asılan bir çubuk mıknatıs, kendisini, yerin manyetik alan vektörünün yatay bileşeniyle aynı doğrultuya getirmeye çalışır. Pusula, mıknatısların bu özelliğinden yararlanılarak yapılmıştır. Basit bir pusula, küçük bir çubuk mıknatıs ile anayönleri gösteren ve araları derecelendirilmiş bir kadrandan oluşur. Pusula mıknatısının yatay bir düzlemde dönebilmesi için manyetik eğilmenin giderilmesi gerekir. Bunun için mıknatıs ya ağırlık merkezinden geçmeyen bir eksene oturtulur ya da eğilmeyen uç ağırlaştırılır.

Gemilerde yalpanın yol açacağı hataları önlemek için pusula kadranı mıknatısa bağlanır ve bir sıvı (genellikle alkol) üzerinde yüzmesi sağlanır. Uçaklarda da pusula genellikle bir jiroskop yardımıyla yatay düzlemde tutulur. Pusula, manyetik kuzey-güney doğrultusunu gösterdiğinden, pusulayla yön belirlemek için o yerin manyetik sapmasının da bilinmesi gerekir. Örneğin, manyetik sapma doğuya doğru 5° olan bir yerde, pusulanın gösterdiği doğrultunun kuzey ucundan batıya doğru 5° lik ikinci bir doğrultu alarak coğrafî kuzey-güney doğrultusu bulunur. Basit bir pusula kullanırken dikkat edilmesi gereken bir nokta da, pusula hatasına yol açmamak için, pusulanın demir eşyadan (demiryolu, motorlu taşıt, tüfek vb.) ve yüksek gerilim hatlarından uzak bir noktada kullanılması gerektiğidir. Uygulamada kullanılan pusulalar, yön belirlemeyi kolaylaştırıcı duyarlı düzeneklerle donatılmışlardır.

PUSULA a. (ital. bussola, küçük kutu' dan).
1. Ortasına, bir mil üzerinde serbestçe duran ve uçları Yer'in manyetik kutuplarına yönelerek, kuzey doğrultusunu anlamaya olanak tanıyan mıknatıslanmış bir iğne yerleştirilmiş, manyetik olmayan bir maddeden yapılmış kutu. (Bk. ansikl. böl.)
2. Pusulayı şaşırmak, güç ve sıkıntılı bir duruma düşerek ne yapacağını, nasıl kurtulacağını bilememek; doğruluk ve dürüstlükten ayrılmak.

—Denize. Pusula dolabı, içinde pusula, mıknatıslı çubuklar ve pusulayı aydınlatan lambalar bulunan, camlı silindirsel kutu. || Açıklık ya da kerteriz pusulası, manyetik güney açısını (açıklık) belirlemek için herhangi bir gökcisminden kerteriz almaya yarayan ve kaptan köprüsünün açık bir noktasına yerleştirilen, bir pinülle donatılmış büyük pusula. || Asma pusula, gemilerin seyir kamaraları ile süvari ve ikinci kaptan kamaralarının kemerlerine başaşağı olarak asılan özel pusula. (Süvari ve ikinci kaptanın dinlenirken gemi rotasını kontrol etmesini sağlar.) || Cayroskop pusulası, cayroskopun mekanik kararlılığına göre düzenlenmiş ve bu nedenle manyetik etkilere karşı duyarsız olan pusula. (Bk. ansikl. böl.) j| Dümen ya da dümenci pusulası, serdümenin, verilen rota açısından ayrılmaması için dümen dolabının üzerine yerleştirilmiş pusula. || Falso pusula, gerekli düzeltmeleri yapılmamış, hatalı yön gösteren pusula. || Filika pusulası, küçük teknelerde ve filikalarda kullanılan, kararlılığı yüksek, küçük pusula. || Sağır pusula, geminin yön değiştirmelerinden etkilenmeyip, sürekli olarak geminin rota tuttuğu yönü gösteren pusula. || Sıvılı pusula, pusula kartının salınımlarını azaltmak için, kabında alkol ve su karışımı bulunan pusula. (Bk. ansikl. böl.) || Yavru pusula, cayropusulanın hareketlerini bir senkron motor sistemiyle izleyen ve bir pusula gibi yön gösteren aygıt. (Kerteriz almak için geminin sancak/iskele alabandalarına yakın köprüüstlerine olduğu gibi, geminin yeke dairesine, harita kamarasına ve kimi kez de kaptan kamarasına yerleştirilir.)

—Elektrotekn. Elektromanyetik pusula, hareketli donanımı, bir eksen çevresinde dönen ve aygıttan bağımsız bir manyetik alanın etkisindeki bir mıknatıstan oluşan, elektromanyetik ölçü aygıtı. (Pouillet'in tasarladığı ve Gaugain'in geliştirdiği tanjant pusulası'nda, Yer manyetik alanıyla, içinden ölçülecek akımın geçtiği sabit bir bobinin yarattığı alanın bileşkesinin etkisindeki mıknatıslanmış iğne tanjantı bu akımla, orantılı bir açı kadar sapar. Aynı şekilde, sinüs pusulası da vardır.)

—Gökbil. Kadranlı pusula, bir kutu içine yerleştirilen ve aygıtı yönlendirerek istendiğinde saati öğrenmeyi sağlayan küçük güneş saati.

—Havc. ve Denize. Bütün doğrultuları, manyetik kuzey doğrultusuyla karşılaştırmaya yarayan aygıt. (Manyetik kuzey, gerçek kuzey, yani coğrafi kuzey ile manyetik sapma açısı denilen bir açı oluşturur; harita üzerinde işaretlenen bu açı yardımıyla pilot ya da kaptan, uçağının ya da gemisinin gidiş yönünü tayin edebilir.) [Bk. ansikl. böl. Havc. ve Denize.]

—Jeomanyet. Eğim pusulası, belirli bir yerde, Yer manyetik alan doğrultusunun ufukla yaptığı açıyı ölçen, yatay bir eksenin taşıdığı mıknatıslanmış iğne. (Eğimin göz önüne alınması, XVI. yy. sonunda yaşamış İngiliz fizikçi Robert Norman'ın düşüncesidir.) || Yükselim pusulası, belirli bir yerde, manyetik meridyenin coğrafi meridyenle yaptığı değişken açıyı ölçen pusula. (Yatay bir düzlemde devinen mıknatıslanmış bir iğnenin tam olarak kuzey -güney doğrultusunu almadığını ilk kez Kristof Kolomb'un gözlediği sanılır.)

—Topogr. Topograf pusulası ya da topografya pusulası, arazi ölçümlerinde kullanılan ve bir gözleme düzeneğiyle donatılmış pusula. (Bk. ansikl. böl.)

—ANSİKL. Bir pusula, aslında, Yer manyetik alanının doğrultusunu gözlemlemekte kullanılan mıknatıslanmış bir iğneden başka bir şey değildir. Temel organı hareketli bir mıknatıstan oluşan ölçü aygıtları da bu adla anılır. Mıknatısın kutupluluğunun ve Yer'in mıknatısa uyguladığı yönlendirme etkisinin ilk ayrımına varanların Çinliler olduğu sanılmaktadır. Çinliler, bu özellikleri 1100 yılına doğru kullanmışlardır. Pusuladan yararlanmayı Çinliler'den öğrenen Araplar, öğrendiklerini Avrupalılar'a da aktarmışlardır. Böylece pusula, XII. yy.'ın sonundan başlayarak Avrupa'da da kullanılmaya başlamıştır.

—Havc. ve Denize. En basit pusula olan kuru pusula, üzeri bir camla kapatılmış ve bir kardana asılmış bir kaptan oluşur. Bu kabın merkezinde, üzerine bir mihver (pusula mihveri*) oturtulmuş sivri uçlu düşey bir mil bulunur. Pusula mihveri, üzerine rüzgâr gülü yapıştırılmış hareketli bir çember taşır; rüzgâr gülüne de, birbirine koşut, mıknatıslı birçok iğneden meydana gelmiş manyetik bir donanım asılıdır. Geminin yalpalaması ve rotadan kaçması, rüzgâr gülünde, sönümlenmesi uzun süren salınımlara yol açar.
Sıvılı pusula, bir sakıncayı ortadan kaldırır. Manyetik donanımı, su-alkol karışımı bir sıvı içinde yüzen şamandıralara bağlı iki büyük mıknatıstan meydana gelir; bu şamandıralar, pusulanın ağırlığını hafifletir ve mil üzerindeki pusula mihverinin sürtünmesini azaltır. Çelik gemiler, Yer'in manyetik alanının yeğinliğini ve yönünü büyük ölçüde değiştirir, böylece belirli yönlerde pusulayı kimi kez kullanılamaz hale getiren önemli sapmalar ortaya çıkar; geminin demir kısımlarının etkisi, pusulanın yakınına uygun biçimde yerleştirilen denkleştiricilerle giderilir. Sürekli manyetiklik mıknatıslarla, geçici manyetiklik ise yumuşak düşey demirlerle (bilyeler ve flin- der çubukları) geçersiz hale getirilir.
Cayroskop pusulası, ağırlık merkezinden asılan ve elektrik yardımıyla büyük hızla döndürülen bir cayroskoptan meydana gelir. Başka bir düzenek olmaksızın, ekseni, dönmeye başladığı anda yöneltildiği bir yıldızın hareketini izler. Bir karşı-ağırlık sistemi, bu yatay ekseni yerinde tutar ve bir sönümleme sistemi, bu eksenin coğrafi kuzey doğrultusundan ayrılmasını önler. Düzelticiler, geminin enlemini, hızını ve çeşitli hareketlerden kaynaklanan ivmeleri göz önünde bulundurmayı sağlar. Yineleyıciler, dümen kamarasına, kaptan köprüsünün iki yanına yerleştirilir ve radyogonyometre, radar vb. ile donatılır. (CAYROPUSULA.)

—Topogr. Uçları derecelenmiş bir çember üzerinde hareket eden mıknatıslanmış yatay bir iğne, kare bir kutunun içindedir Kutunun yanındaysa bir dürbün ya da iki pi- nül vardır; bunların doğrultusu, derecelerin bulunduğu bir çapa koşuttur.

PUSULA a.
1. Küçük bir kâğıda yazılmış kısa mektup, not, tezkere: Geç kalacağını belirten bir pusula bırakmış.
2. Üzerinde alacak hesabı bulunan kâğıt. (Hesap pusulası da denir.)

—Huk. Oy pusulası, bir seçimde oylamaya katılan seçmenlerin tercihini gösteren kâğıt. || Birleşik oy pusulası, seçime katılan partilerle bağımsız adayları gösteren ve üzerinde seçmenin tercihini yaparak oyunu kullandığı kâğıt. (Milletvekili seçimleriyle yerel yönetim seçimlerinde Yüksek seçim kurulu tarafından bastırılan birleşik oy pusulaları kullanılır.)

—iş huk. Ücret hesap pusulası, işçinin ücretindeki kazanç ve kesinti durumunu gösteren ve işverenin imzasını taşıyan kâğıt. (Bk. ansikl. böl.)

—ANSİKL. İŞ huk. işveren, işçiye yaptığı her ödemede ücret hesap pusulası vermek zorundadır. Bu pusulada, ödeme günü ve ilişkin olduğu dönemi ile fazla çalışma, hafta tatili ücreti gibi eklemeler ve vergi, sigorta primi gibi her tür kesintiler gösterilir (1475 sayılı iş kanunu md. 30).

Pusula

Pusula, yön gösteren, kerteriz alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslı veya cayro ile çalışan seyir aletidir. İtalyanca Bussola kelimesinden Türkçeye girmiştir.

Tarihçesi

Isın sülâlesi zamanında (265-419), Çinliler mıknatıslı bir iğne sayesinde "Güney"i belirleyebiliyorlardı. İğnenin bu özelliğinden yararlanmak için 424'te "Mıknatıslı arabalar" yapıldı. Bu arabalar, dikey bir eksen çevresinde dönen bir heykel taşımaktaydı. Heykel, içinde gizli bulunan bir mıknatısın etkisiyle hep güneye dönük dururdu.

Çinlilerin kendilerine mal ettikleri bu icadın gerçek mucitleri Normanlardır. Bunlar, 874'te İzlanda'yı fethetmişler; 932'de Grönland'ı keşfetmişler ve 1000 yılında -yani Kolomb'dan beş yüzyıl önce- Amerika'ya ayak basmışlardı. Fransa'da pusuladan ilk olarak 1200'de söz edilmeye başlandı. Bunu, 1207'de İngiltere ve 1213'te İzlanda izledi. Pusulanın ilkel bir yapısı vardı o zamanlar. İlk önemli gelişmeyi gerçekleştiren Pierre de Maricourt oldu (1269). İğneyi bir mile geçirdikten sonra, bunu bir yanı saydam ve derecelenmiş bir kutunun içine yerleştirdi.

Yapısı

Mıknatıslı pusula, yerin mıknatıssal alanı ile çalışarak yön gösterir.

Özellikleri

• Dönebilen mıknatıssal iğne, kuzeyi gösteren ucu kolay görülmesi için diğerinden farklı (örneğin kırmızı) renkte olur.
• Döner kapsül, içi sıvı doludur ve pusula iğnesi bulunur. Kapsülün görevi iğnenin titreşmesini azaltarak daha doğru okuma sağlamaktır.
• Kapsül çevresindeki bilezik, üzerinde 0-360 arasında dereceler işaretlenir.
• Yön oku ve ona paralel meridyen çizgileri, iğnenin altında yer alır ve kapsül ile beraber döner.
• Referans çizgisi, açı buradan okunur.
• Pusula tabanının dikdörtgen şeklinde ve şeffaf olması, Gidilecek Yön Oku bulunması ve kenarının uzun olması kullanımı kolaylaştırır.
• Cetvel, metrik ve inç olarak işaretlenmiş. Kısa mesafe ölçümlerini kolaylaştırır.

Ek özellikler

• Ayna kerteriz almanızı kolaylaştırır, ayrıca acil durumlarda sinyal vermek ve ışın odaklamak için kullanılabilir.
• Ayarlanabilir bir mıknatıssal sapma oku. Kolayca ve güvenilir bir şekilde mıknatıssal sapmayı düzeltmenize yarar. Pusula fiyatını çok arttırmakla
• beraber kullanmanız gerektiğinde çok mantıklı bir yatırım olduğunu anlarsınız.
• Klinometre (eğimölçer) , arazideyken yamacın eğimini ölçmenize yarar.
• Büyüteç, haritada iş içe geçmiş işaretleri okumayı kolaylaştırır.
• Romer cetvelleri. 1:25 000 başta olmak üzere çeşitli ölçekler için hazırlanmış bu cetveller haritada koordinat okuma - işaretleme işlemlerin hızlı ve doğru yapmanızı sağlar.
• Pusula taşıma ipi, sadece taşımak için değil haritadan mesafe ölçmek için kullanılır.
• Su terazisi ve gece aydınlatması bazı özel amaçlı pusulalarda bulunur.

Çeşitleri

Doğada kullanılan modern pusulaların çeşitleri standart plaka (a), aynalı (b), askeri (d) ve kutu(prismatik) (c) olarak sıralanabilir. Askeri tip ve kutu pusulalar doğa sporcusunun ihtiyaç duymadığı kadar hassas ölçüm yapabilirler, bu sebeple biraz daha kullanımları daha karmaşıktır. Çoğu kişinin ihtiyacı standart ya da aynalı pusulalardır. Oryantiring yapmak için ise en kullanışlı model parmak pusulalardır (e). Haritaya takılan ataç pusulalar (f) temel oryantiring için uygundur; tek başına veya yedek olarak taşınabilir Mıknatıs ile çalışan pusulalarda sapmalar olabilir bunlar iki bölüme ayrılır:

• Yapay sapma (deviasyon)
• Doğal sapma (varyasyon)