Gökada (Galaksi)

Gökada (Galaksi)
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Tipleri ve Biçimleri

Hubble düzeni denilen biçimsel sınıflandırmaya göre gökada tipleri ya da sınıfları. E, eliptik gökadaları; S, sarmal (spiral) gökadaları; SB ise çubuklu sarmal (spiral) gökadaları belirtir.

Gökadalar Hubble düzeni olarak adlandırılan yaygın bir biçimsel sınıflandırmaya göre üç ana sınıfta sınıflandırılırlar: Eliptik, sarmal (spiral) ve düzensiz. Bu sınıflandırma tümüyle gökadaların gözle görülen biçimlerine dayanır. Fakat bu sınıflandırma esas alındığında,”etkin gökadalar”daki çekirdek etinliği ya da “starburst gökadaları”nda önem taşıyan “yıldız doğum oranı” gibi, gökadaların bazı önemli karakteristikleri gözardı edilmiş olur. Bir gökadanın en yoğun kısmı çekirdeğidir. Gaz miktarı ve yıldız sayısı gökadanın merkezine doğru gittikçe artar.

1. Eliptik Gökadalar
Eliptik gökadalar görüş açısından bağımsız olarak, gerçekten elips biçimine sahip gökadalardır. Hubble düzenine göre eliptik gökadalar daire biçimine yakınlıktan aşırı ovalliğe kadar uzanan bir yelpaze içinde kodlanır ya da adlandırılırlar. Bu yelpaze içinde daire biçimine en yakın eliptik gökadalar E0 olarak, en basık ya da en oval olanlar ise E7 olarak adlandırılır. Genellikle küçük yapılı, nispeten yıldızlararası maddesi fazla olmayan gökadalardır.
Bu gökadalarda yeni yıldız doğum oranı çok düşüktür, yani yıldız doğumlarının durduğu veya en aza indiği gökadalar olarak düşünülebilirler; dolayısıyla açık kümelere çok az derecede sahiptirler. Bu gökadalar, ortak kütleçekim merkezini esas alan, rastgele sayılabilecek yörüngelerde dönen evrimleşmiş yaşlı yıldızların baskın (çoğunlukta) olduğu gökadalardır. Bu bakımdan çok daha küçük olan küresel yıldız kümeleri ile bazı benzerlikler taşırlar. Buna karşılık en büyük gökadalar "dev eliptik gökadalar"dır. Dev eliptik gökadalar genellikle büyük gökada kümelerinin çekirdekleri yakınında bulunurlar.

2. Sarmal Gökadalar

Sombrero Gökadası, bir çubuksuz sarmal gökada örneği

Evrendeki gökadaların büyük bir çoğunluğu sarmal gökadalardan oluşur. Nispeten yüksek düzeyde açısal hıza sahiptirler. Sarmal gökadalar, dönen bir yıldızlar diskinden, yıldızlararası ortamdan ve genellikle daha yaşlı yıldızlardan meydana gelmiş bir "karın"dan (çekirdek, topak) oluşur. Etrafı teker adlı yıldızlar topluluğu tarafından sarılı bu "karın" ya da çekirdek kısmından dışarı doğru nispeten parlak kollar uzanır. Hubble düzeninde sarmal gökadalar S harfiyle kodlanır; bu S harfinin yanına gökadanın bazı özelliklerini belirtmek üzere küçük harfler (a, b, c) eklenir. Bu ek harfler kolların sıkılık ya da dallanmadaki dağınıklık derecesini ve merkezî “karın” ya da çekirdeğin boyut durumunu gösterir. Örneğin Sa sınıfındaki gökadalarda çekirdek büyüktür, kollar belirsizce yayılmıştır. Sc sınıfında ise çekirdek küçüktür ve açılmış kollar ise belirgindir.
Sarmal gökadalar adlarını yıldızların oluştuğu parlak kollarına borçuludurlar. Sarmal gökadalarda kollar, merkezden dışa doğru “logaritmik spiral” biçimine yakın bir spirallik göstererek açılırlar. Bu, yıldızlar kitlesinin tekbiçimli dönüşüyle oluşan sapmalardan kaynaklanan bir çalkantının varlığını gösterir. Yıldızlar gibi kollar da merkez çevresinde dönmekle birlikte, kollar açısal hız sabitiyle dönerler. Bu şu anlama gelir: Yıldızlar hareketleri sırasında bu kollara girip çıkarlar ve gökada merkezine yakın yıldızlar ile kollardaki yıldızların hızları aynı değildir.

NGC 1300, bir çubuklu sarmal gökada örneği

Günümüzde gökadaların sarmal kolları yoğunluk dalgası teorisi'yle,maddenin geçici olarak artması veya sıkışması şeklinde yorumlanmaktadır. Yıldızlar bir kol vasıtasıyla yer değiştirirlerken her yıldız sisteminin uzay hızı daha yüksek yoğunluktaki maddelerin kütleçekim kuvvetiyle değişikliğe uğratılır. İşte, yolda art arda giden otoların yavaşlamasıyla oluşan harekete veya okyanustaki dalga hareketine benzetilen bu etki, gökadada yoğunluk dalgalarını oluşturmaktadır.
Sarmal gökadaların çoğunda, çekirdeği bir uçtan diğerine kateden, yıldızlardan oluşmuş çubuk biçiminde bir oluşum bulunur. Çubuklu sarmal gökadalar denilen bu sınıftaki gökadalar Hubble düzeninde, ardından kolların durumunu belirten bir küçük harfin (a, b, c) geldiği SB kodlamasıyla gösterilir. Çekirdekteki çubuğun çekirdekten dışarı doğru hareketlenen bir yoğunluk dalgası nedeniyle, bazen de bir başka gökadanın gelgit etkisi nedeniyle meydana gelen geçici bir oluşum olduğu düşünülmektedir. İçinde bulunduğumuz Samanyolu Gökadası da bir çubuklu sarmal gökadadır; yaklaşık 30 kiloparsek yarıçapında ve bir kiloparsek kalınlıktadır. Yaklaşık 200 milyar yıldız içermekte olup kütlesi Güneş’inkinin yaklaşık 600 milyar mislidir. Samanyolu Gökadası 4 kısımda ele alınır: Karın, ince teker, kalın teker, hale. Disk çapı yaklaşık olarak yüz bin ışık yılıdır. İçerdiği 200 milyar yıldızın büyük çoğunluğu, diskin merkezinde toplanmıştır.

3. Diğer Biçimler

Hoag nesnesi, bir halkalı gökada örneği

“Tuhaf gökadalar” diğer gökadalarla gelgit etkileşimlerinden kaynaklanan alışılmamış özellikler gösteren gökadalardır. Çıplak bir çekirdek ile çekirdeği çevreleyen, yıldızlardan oluşmuş bir halka ve yıldızlararası ortamdan oluşan “halkalı gökada” buna bir örnek olarak gösterilebilir. Halkalı gökadanın bir sarmal gökadanın çekirdeğinden küçük bir gökadanın geçmesi halinde oluştuğu düşünülmektedir. Andromeda Gökadası’nın başından da böyle bir olay geçmiş olması muhtemeldir; çünkü kızılötesi ışın tekniği yardımıyla bu gökadanın çokhalkalı bir yapılanma gösterdiği saptanmıştır.

NGC 5866, bir merceksi gökada örneği (NASA/ESA)

Bir “merceksi gökada” (İng. lenticular galaxy) eliptik gökada ile sarmal gökada arasında kalan bir biçimde olup her iki gökada sınıfının özelliklerine de sahiptir. Bu sınıftakiler Hubble düzeninde S0 olarak kodlanırlar. Belirsiz spiral kolları olmasının yanısıra yıldızlardan oluşan eliptik bir halesi vardır. Çubuklu merceksi gökadalar ise Hubble düzeninde SB0 olarak kodlanır. Bütün bu sınıflardan başka, eliptik ve spiral bir biçim altında sınıflandırılması pek mümkün olmayan bazı gökadalar daha bulunmaktadır ki, bunlar düzensiz gökada olarak adlandırılır ve Irr I ya da Irr II olarak kodlandırılırlar. Bunlardan Irr I olarak kodlananlar düşük düzeyde bir yapılanma gösterirlerse de bu yapının biçimi biçimsel gökada sınıflarından herhangi birine uymaz. Irr II olarak kodlanan gökadalar ise biçimsel gökada sınıflarını andıran hiçbir yapı izi göstermezler. Düzensiz gökadaların geçmişte birer sarmal veya eliptik gökada oldukları, fakat sonraları kütleçekimsel kuvvetlerin etkisi altında düzensiz hale geldikleri düşünülmektedir. Düzensiz cüce gökadaların yakın örneklerine Macellan Bulutları'nda rastlanır.

4. Cüce Gökadalar
Geniş eliptik ve sarmal gökadaların ününe karşılık evrendeki gökadaların çoğunun cüce gökadalar oldukları görülmektedir. Bu mini gökadalar Samanyolu Gökadası’nın % 1’i kadar olup yalnızca birkaç milyar yıldız içerirler. Kısa zaman önce yalnızca 100 parsek genişliğindeki “aşırı yoğun gökada”lar keşfedilmiştir. Cüce gökadaların çoğu daha büyük bir gökadanın uydusu durumundadır. Samanyolu Gökadası’nın bilinen böyle 12 kadar “uydu gökada”sı olup, keşfedilmeyi bekleyen 300-500 “uydu gökada”sı daha olduğu tahmin edilmektedir. Cüce gökadalar eliptik, sarmal ya da düzensiz gökada sınıflarında sınıflandırılabilirler. Fakat "eliptik cüce gökadalar" büyük eliptik gökadalara pek fazla benzemediklerinden “cüce küresel gökadalar” (İng. dwarf spheroidal galaxy) olarak adlandırılırlar. Kısa zaman önce keşfedilen iki cüce gökadanın herbirinin kütlesinin 10 milyon güneş kütlesi kadar olduğunun saptanması gökadaların büyük kısmının karanlık maddeden oluştuğu varsayımını desteklemektedir.

MsXLabs Üye Girişi