Hızır, HİDİR olarak da bilinir.

İslam inancında, Hz. Musa’yı eğitmekle görevlendirilen ve kendisine batın bilgisi (ilm-i ledün, ilm-i hakikat) verilen kişi.

Bu niteliğiyle mutasavvıflarca gerçek bilgiye ulaşmış yetkin insanın (insan-ı kâmil) simgesi sayılmış, halk arasında ise tanrısal niteliklerle ilişkilendiri lerek ölümsüzlüğüne inanılmıştır. Çeşitli hadis metinlerine göre Hz. Musa’ nın kendisinden daha bilge (hakim) bir kişi olmadığını söylemesi üzerine Tanrı, ona Hızır’ın kendisinden daha bilge olduğunu bildirir. Musa, Hızır’ı bularak bilgisinden yararlanmak ister. Kuran, Musa’nın Hızır’la buluşmasını Hızır’ın adını anmadan anlatır (Kehf 60-82). Buna göre Musa ve genç arkadaşı (ya da hizmetçisi) iki denizin birleştiği yerde, Tanrı tarafından kendisine rahmet ve ilim verilen kulla buluşurlar. Musa ona, doğruyu bulmasına yardım edecek bilgiyi öğrenmek istediğini söyler. Olup bitenlere karşı çıkmamak ve soru sormamak koşuluyla anlaşarak birlikte yola çıkarlar. Yolculukları sırasında Hızır, bindikleri gemiyi delmek, bir çocuğu öldürmek ve kendilerini konuk etmeyen bir köyde yıkılmak üzere olan bir duvarı karşılıksız onarmak gibi akla aykırı işler yapar, Musa her defasında ona karşı çıkar. Üçüncü olaydan sonra Hızır yaptıklarının nedenlerini anlatarak beraberliklerinin sona erdiğini söyler. Yoksul denizcilerin gemisini bütün sağlam gemilere el koyan hükümdardan kurtarmak için delmiş, gelecekte sapkın biri olacak çocuğu inanmış anne ve babasını küfre sürüklememesi için öldürmüş, iki yetim çocuğa ait duvarı ise, altındaki hâzinenin çocukların büyümesine kadar korunması için Tanrı buyruğuyla onarmıştır.

İslam yazarları Kuran’ın aktardığı öykünün boşluklarını doldurmak için başka bilgiler de verirler. Hızır’ın kimliği, dönemi, olağanüstü kişiliği ve niteliklerini konu alan ve çoğu.eski geleneklere, özellikle de Gılgamış ve İskender destanları ile Yahudi efsanelerine dayanan bu bilgiler çelişkilidir. Bu bilgilere göre Hızır, ölümsüzlük kaynağına (âb-ı hayat) daldığı için rengi yeşile (Arapçada hazır) dönmüş, bu nedenle Hazır ya da Hızır adını almıştır. Bulunduğu ya da namaz kıldığı yerlerin hemen yeşillenmesi nedeniyle Hızır adını aldığı da söylenir. Gerçek adı Balya bin Malkan, Muammer bin Malik, İbn Amail bin en-Nur, Öremya bin Hılya ya da Hazrun olarak aktarılır. Âdem’in, Kabil’ in, Firavun’un kızının ya da bir İranhmn oğlu olduğu anlatılır. Bazı söylencelere göre Hz. İbrahim’in çağdaşıdır ve onunla birlikte Babil’den çıkmıştır. Hz. Muhammed’le görüştüğü, Kadisiye Savaşı’nda bulunduğu, çeşitli yerlerde ve zamanlarda mutassavıflarla görüştüğü ve onlara zikir öğrettiği de belirtilir.

Halk inanışına göre Hızır peygamber, veli, ölümsüzlük sırrına ermiş bir kişidir. İnsanları hırsızlığa, suya, yangına, zalim hükümdarlara, şeytanlara, yılan ve akreplere karşı korur.. Bütün dünya onun yönetimi altındadır. Denizde Tanrı’nın halifesi, karada vekilidir; denizcileri tehlikelerden korur. İstediği zaman görünmez olur, istediği zaman uçabilir. Kudüs’te oturur, her cuma Mekke, Medine, Kudüs, Küba ve Cebel-i Zeytun camilerinde namaz kılar.

Halk inanışında Hızır, gene ölümsüz sayılan ye İbrani geleneğinden aktarılan İlyas’la (İbranice Eliya, Kitabı Mukaddes’te ilyas) birleştirilir. Bazı söylencelere göre Hızır ve İlyas kardeştir; bazılarına göre de ayrı zamanlarda yaşayan iki peygamber oldukları halde ölümsüzlüğe ulaştıktan bu yana dünya üzerinde zaman zaman buluşup arkadaşlık ederler. Doğa güçlerine egemenlik ve insanlara yardım konusunda aralarında işbölümü vardır. Sözlü öykülerde bu iş bölümü değişmekle birlikte yazılı gelenekte Hızır denizlerde, İlyas karalarda Müslümanların koruyucusu ve yardımcısıdır.

Yazın başlangıç günü kabul edilen 6 Mayıs’ta bir araya gelirler; bu gün halk tarafından Hıdrellez (Hızır-İlyas) günü olarak kutlanır. Hızır’la İlyas’ın buluştuğuna inanılan çeşitli yerlerde makamlar yapılmıştır. Bu makamlar ziyaret edilir, adaklar adanır ve çeşitli törenler düzenlenir. Kudüs yakınlarındaki Hızır-İlyas Köyü, Amasya’daki Hızır-İlyas Camisi ve Hızır- İlyas Tekkesi, Sakız’daki Hızır-İlyas Makamı, Tirebolu’nun güneyindeki Hızır-İlyas Mevkii bu makamlardan yalnızca birkaçıdır.