Çınar (Platanus)

Çınar
MsXLabs.org & Temel Britannica & Vikipedi

Çınar, çınargiller (Platanaceae) familyasından Platanus cinsini oluşturan uzun boylu kalın çaplı ağaç türlerinin adıdır.
Anavatanı Kuzey Amerika, Avrupa'nın doğusu ve Asya'dır. Çınarlar ormanlardan daha ziyade dere, ırmak ve nehir yataklarında bulunsa da esasen süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bunlar allelerde, su başlarında, büyük çayırlık ve mesire yerlerinde gölge ağacı olarak dikilmektedir. Yaprakları tozdan ve gazlardan fazla etkilenmediklerinden büyük endüstri şehirlerinin caddelerinde, park ve bahçelerde fazla görünmektedir.
Genç yaşlarda itibaren genel olarak hızlı bir büyüme yaparlar. Uzun ömürlüdürler. Yaşlı çınarlar zamanla içleri çürüyüp boşaldığı halde yaşamlarını sürdürürler. Kütük sürgünü verme özellikleri vardır. Yetiştirilmeleri tohum ve yarı odunsu çeliklerle olmaktadır.
Çınar odunundan, alet sapları, fıçı, çıt kazığı yapımında ve mobilyacılıkta, ayrıca yakacak olarak yararlanılır. Ayrıca tanen içeren kabukları kabız yapıcı ve ateş düşürücü olarak içten, antiseptik olarak da dışarıdan kullanılır.
Türkiye'de doğal olarak yayılış gösteren tek tür, doğu çınarıdır (Platanus orientalis).

Bilimsel Sınıflandırma

Alem: Plantae (Bitkiler)
- Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular)
  - Sınıf: Magnoliopsida (İki çenekliler)
    - Takım: Proteales
      - Familya: Platanaceae (Çınargiller)
        Cins: Platanus (Çınar), Linnaeus
        Türler
        Chiapas çınarı (Platanus chiapensis)
        
        Gentry çınarı (Platanus gentryi)
        
        Kerr çınarı (Platanus kerri)
        
        Meksika çınarı (Platanus mexicana)
        
        Platanus nobilis
        
        Oaxaca çınarı (Platanus oaxacana)
        
        Batı çınarı (Platanus occidentalis)
        
        Doğu çınarı (Platanus orientalis)
        
        California çınarı (Platanus racemosa)
        
        Rzedowski çınarı (Platanus rzedowskii)
        
        Arizona çınarı (Platanus wrightii)
        
        Platanus wyomingensis
        
        Londra çınarı (Platanus x acerifolia; P. occidentalis x P. orientalis melezi)

Büyük kentlerin çoğunda park ve bahçeleri, meydanları, cadde ve yol kenarlarını ulu çınar ağaçları süsler. Çünkü kentlerin isli, kükürtlü ve kirli havasına çınar kadar dayanıklı bir başka ağaç daha yoktur. Belki de bunun nedeni hayvanların deri değiştirmesi gibi çınarın da gövde kabuğunu sürekli yenile-mesidir. Ağacın dış kabuğu zehirli maddeleri emerek karardığında parça parça dökülür ve altından sağlıklı, yeni bir kabuk ortaya çıkar. Gövdenin bu gri, yeşil ve sarı yamalı görünümü yalnızca çınar ağaçlarına özgüdür.
Çınarın bir başka özelliği de yaprak saplarının dip bölümünün kış tomurcuklarını bir külah gibi örterek onları soğuktan korumasıdır. Taze yapraklar tomurcuk halindeyken üstleri esmer tüylerle kaplıdır; yaprak geliştikçe bu tüyler dökülür. Çınarın yaprakları geniş, el ayası biçiminde, kenarları derin parçalıdır ve sonbaharda dökülür.
Çınarda dişi ve erkek çiçekler ayrı ağaçlarda bulunur ve rüzgârla tozlaşır; yani bir ağaçtaki sarı renkli erkek çiçeklerin ürettiği çiçektozlarını rüzgâr başka bir ağaçtaki kızıl renkli dişi çiçeklere taşıyarak döllenmelerini sağlar. Dişi çiçekler bir araya kümelenerek yuvarlak topçuklar halinde dallardan sarkar. Dışı dikenli olan bu topların içinde bitkinin üçgen biçimindeki meyveleri vardır.
Çınargiller familyasının (Platanaceae) çınar cinsini (Platanus) oluşturan bu ağaçların en yaygın iki türünden biri doğu çınarı ya da Anadolu çınarı (Platanus orientalis), öbürü de batı çınarı ya da Amerikan çınarıdır (Platanus occidentalis). Batı çınarı 50 metreye ulaşan boyuyla türlerin en uzunudur. 30 metreye kadar boylanan doğu çınarının gövde çapı ise 10, hatta 15 metreyi bulur. Anayurdu Anadolu olan doğu çınarı başlı başına orman oluşturmaz; ama ormanların içinde, özellikle dere kenarlarındaki taşlı ve kumluk yerlerde kümeler halinde görülebilir.
Başta İstanbul ve Bursa olmak üzere Türkiye' nin birçok kentinde, ulu ve görkemli görünümü, serin gölgesi için parklara, yol kenarlarına dikilmiş olan doğu ve batı çınarlarından bazıları "anıtsal ağaç" sayılacak kadar yaşlıdır. Yedi parçalı gövdesi nedeniyle "Yedikardeşler çınarı" olarak anılan Büyükdere'deki ulu çınar önce tepesine yıldırım düşerek yandığında, 1930Tarda ise kesilerek tümüyle yok edildiğinde en az 1.000 yaşındaydı. Gene İstanbul'da Bilezikçi Çiftliği'ndeki "Uyuyan çınar" da toprağa uzanıp yatmış gibi duran iri dallan ve olağanüstü güzelliğiyle gerçek bir doğa anıtıdır. Bazüannın yaşı 1.500 yılı aşan ulu İstanbul çınarlanndan çoğu bulunduğu yerin ya da tanık olduğu olayın adıyla tek tek bilinir.
Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk başkenti olan Bursa'daki ünlü çınarlardan biri de ilginç bir söylenceye konu olan "Ulufe çınarı" dır. Bu söylenceye göre Sultan I. Murad, erkek çocuk doğurarak ordusuna asker kazandıran bütün analara maaş bağlatmış. Bir gün padişahın huzuruna çıkan bir kadın erkek çocuk doğura-madığını, ama diktiği çınar ağacının da bir oğul kadar değerli olduğunu söyleyince padişah bu kadına da maaş bağlanmasını buyurmuş. Sonradan, Bursa başkent olduğu sürece askerlerin maaşları, yani ulufeleri hep bu çınann altında dağıtılmış.

MsXLabs Üye Girişi