TOHUM

—ANSİKL. Bot. Tohum, açı tohumlularda bir pulcuğun üzerinde açıkta, kapalıtohumlularda ise bir meyvenin içindedir. Meyvenin içindeki tohum sayısı bitkilere göre değişir. Tohumun bir kabuğu bir de içi vardır. Kabuğun yüzeyi kimisinde pürüzsüz, kimisinde dikenli (haşhaş) ya da baştan başa tüylü (pamuk) yahut bir noktada sorguç biçiminde toplu bir tutamla kaplıdır (söğüt). Tohumun üzerinde, tohumu meyveye bağlayan göbekbağının izi olarak bir göbek, yumurtacığın kapısının kalıntısı olan ve kapıcık denilen çok küçük bir delik bulunur Bazen kabuk, kapıcığın çevresinde ibik adı verilen bir çıkıntı oluşturur (keneotu).

Tohumun önemli kısmı embriyondur. Embriyonda bir kök taslağı ve bunun uzantısı olan bir sap taslağı bulunur. Sap taslağının üzerinde iki yanda çenekler (ya da birçeneklilerde tek çenek) yer alır. Sap taslağının ucunda tomurcuk taslağı denilen bir embriyon tomurcuğu bulunur. Embriyon çoğunlukla, albumen denilen bir yedek besin dokusunun içindedir (albumenli tohumlar). Albumensiz denilen bazı tohumlarda albumen yoktur (fasulye); bu gibi tohumlarda yedek besinler şişkin ve etli olan çeneklerde birikir.

Bazı tohumlarda (nilüfer, karabiber), yedek besinler az gelişmiş bir albumenin ve perisperma denilen sürekli bir evinin içinde yer alır. Tohumlar rüzgârla (kanatlı ya da sorguçlu küçük tohumlar), memelilerle, kuşlarla ya da böceklerle (yenen bir meyve içindeki tohumlar, çengel tüylü ya da yapışkan tohumlar), suyla (yüzer tohumlar) ya da onları çok uzaklara fırlatan karmaşık mekanizmalarla (eşek hıyarı) etrafa dağılır. Bazı tohumlar kısa zamanda (kahve), hatta ana bitki üzerinde (avicennia gibi vivipar bitkiler) çimlenmeye hazırdır. Fakat tohumların çoğu az ya da çok süren canlı bir uyuşukluk (uyku dönemi) geçirir ve çimlenmek için elverişli zamanın gelmesini bekler Canlılık (çimlenme gücü), türlere göre birkaç günden birkaç yıla kadar sürebilir.

Bazı tohumlar besin olarak kullanılır (buğday, fasulye, pirinç, kocadan, mısır vb. gibi unlu tohumlar); bazı tohumlar, çeneklerde ya da albumende depolanmış sıvı yağlar verir (kolza, haşhaş, ayçiçeği, yerfıstığı, ceviz, hindistancevizi vb.); bazıları baharat olarak kullanılır (biber, kimyon vb.); kahve, kakao gibileriyse kavrularak tüketilir.
Fosil tohumlar pek çoktur (iz halinde ya da silisleşmiş olarak). Bir tohumun bulunması o bitkinin tohumlu bitkiler şubesinden sayılması için yeterlidir.

Tohumların ömrü

Yabani bitkilerin çimlenme gücü tarım bitkilerininkine (tahıllarda 10 yıldan az) göre daha uzun sürer (20-30 yıl). Bazı bitkiler çimlenme gücünü sadece birkaç hafta koruyabilir (kahve ağacı, kavak, huş). Genellikle 2-3 yıl bekledikten sonraki çimlenme yüzdesi çoğu zaman ilk yıla göre daha fazladır (mor üçgül: hasatta °/o 14, 3. yılda % 63), fakat 5. yıldan sonra azalır (aynı üçgül için % 25). Kurutularak uzun süre saklanmış olan tohumlar çimlendirilebilmiştir: nilzambağı için 250 yıl, baklagiller için 50-100 yıl. Firavunların mezarında bulunan buğdayların çimlenmesi düpedüz söylencedir, fakat tamamen istisnai koşullarda (turbalık) Neolitik devirden kalma 2 ya da 3 lotus tohumunun Japonya'da bir laboratuvarda çimlendirildiği söylenmektedir.

—Tarım, iyi verim alabilmek için çiftçiler sağlam ve iyi tohum kullanmak zorundadırlar.
Bir tohumun tarımsal değeri laboratuvar deneyleriyle belirlenip denetlenir. Bu deneyler türün saflık derecesini (bir kilogram tohumdaki yabancı maddelerin miktarı ve niteliği) ve tohumun çimlenme gücünü (100 saf tohumdan kaç tanesinin çimlendiği) ortaya çıkarır.

Ekilmeden önce tohumlar asalak hastalığı mikroplarını yok etmek ya da asalak hayvanlardan, özellikle zararlı böceklerden korumak için işlemden geçirilip ilaçlanabilir.
Tohum dezenfeksiyonu yöntemleri asalakların kullanılan fiziksel ya da kimyasal etkenlere karşı duyarlığına bağlı olduğu gibi mikropların tohumda bulunabileceği yere de bağlıdır.
Tohumlar ayrıca ekimi kolaylaştırmaya yarayan (tohumun eylemsiz bir kılıfla kap lanması) ya da çimlenmeyi çabuklaştıran (pancar tohumunun geç ekim için suya daldırılması, patates yumrularında dinlenme döneminin aradan çıkarılması...) işlemlerden de geçirilebilir.
Daima verimi artırma kaygısı taşıyan ekicilerin gittikçe artan tohum isteklerini karşılamak için çok miktarda sağlam, iyi ve homojen tohum üretmek her ülkede tarım örgütlerince çok önem verilen bir iştir.
Islah edilmiş kaliteli tohum üretimi ve ticaretiyle uğraşan çiftçi sayısı, özellikle batılı ülkelerde, pek çoktur.
Ancak üretilen tür ve çeşitler, olumlu bir niteliği sürekli ve kararlı biçimde taşıdıkları kanıtlanmak üzere gerekli test ve muayeneden geçirilmedikçe pazarlanamaz. Ayrıca laboratuvarda elde edilen birkaç örnekten, genetik kaliteyi bozmadan, bol miktarda tohum üretimi de sürekli denetimi gerektirir.

Özellikle doğal değişinimlerden, denetlenemeyecek melezleşmelerden, çeşitli yozlaşmalardan sakınmak için, her tohum kuşağı ilk genetik çekirdekle karşılaştırılmak ve şüpheli görülenler ayıklanıp atılmak ister. Bundan başka, yabancı çiçek- tozlarıyla döllenme tehlikesini azaltmak için alogam bitkiler çevreden az çok yalıtılarak yetiştirilmek gerekir.
Hepsi bir saf çeşitler ancak otogam, yani kendidöllek bitkilerde olur: buğday, kolza, çeltik, yulaf, keten, tütün, bezelye, fasulye vb. Dolayısıyla bu bitkiler çeşit saflığını epey zaman koruyabilir ve ekiciler kendi tarlalarından elde ettikleri tohumu ertesi yıl ekimde kullanabilirler.