Ermeni Apostolik Kilisesi

Ermenilerin ulusal kilisesi. “Apostolik” nitelemesinin temelinde, Hz. İsa’nın On İki Havarisinden Bartolomeus ile Thaddeus’un Ermenilerin yaşadığı yöreleri Hıristiyanlaştırdığı yolundaki Ermeni inancı yatar. İS y. 300’de III. Dırtat’m, Surp (Aziz) Krikor’un etkisiyle Hıristiyanlığı kabul etmesi sonucu Hıristiyanlık Ermenilerin resmî dini oldu. Yeni Ermeni Kilisesi kısa bir süre sonra Kapadokya’daki Kaisareia (Kayseri) Başpiskoposluğumdan bağımsız bir yol izlemeye başladı. Kutsal yazılarını, ayin kitaplarını ve temel kurumsal kavramlarının çoğunu aldığı Süryanilerle sıkı bir ilişki kurdu. Ermeni Kilisesi’nin Süryaniceye olan bağımlılığı, 5. yüzyılın başlannda Aziz Mesrop Maştotz’un Ermeni alfabesini bularak Süryanice ve Yunanca yazılmış birçok dinsel yapıtın çevirisini gerçekleştirmesiyle sona erdi.

Ermeni Kilisesi 506’da Dvin Konsili’nde, Khalkedon (Kadıköy) Konsili’nin 451’de benimsediği, Hz. İsa’nın tek kişiliğinde iki doğasının olduğu yolundaki kararı reddederek onun yalnızca tanrısal doğası olduğu görüşünü savunan Monofizitlere katıldı. Gürcistan Kilisesi 7. yüzyılın başlarında Ermeni Kilisesi’nden ayrılarak yeniden Rum Ortodoks Kilisesi ile birleşti. Ermeniler ise Kopt, Habeş ve Suriye’deki Süryani kiliseleriyle birlikte, İskenderiyeli Aziz Kyrillos’un görüşlerine inancı sürdürdüler.

Surp Krikor ve ilk halefleri Eçmiadzin’de yerleşmişlerdi. En yüksek dinsel yetkili olan katoğikos'luk makamı 485’te Dvin’e taşındı ve 927’ye değin burada kaldı. Daha sonra 1293’e değin çeşitli yerlerde bulunan katoğikos'luk bu tarihte Kilikya’daki Sis (bugün Kozan) kentine taşındı ve yörenin Memlûkler tarafından işgalinden sonra da orada kaldı. 15. yüzyılın başlarında IX. Krikor Musabekyan, katoğikos'luğu Roma etkisinden kurtarmak amacıyla Doğu’ya taşımayı reddedince, 17 piskopostan oluşan bir sinod onu görevden aldı ve 1441’de Kirakos I, Eçmiadzin’de katoğikos seçildi; aynı yıl makamını oraya taşıdı.
Günümüzde, biri Eçmiadzin’deki “bütün dünya Ermenilerinin katoğikos'u”, öbürü Lübnan’da Antilyas’taki Kilikya katoğikos'u olmak üzere iki katoğikos' luk vardır. Genellikle, Eçmiadzin’deki katoğikos bütün kilisenin başı olarak kabul edilir. Kilikya katoğikos'u dinsel açıdan Eçmiadzin’e bağlı olmakla birlikte yönetsel özerkliğe sahiptir. Katoğikos'luklar arasındaki ilişkiler zaman zaman politik olaylar nedeniyle gerginleşmiştir. Kilisenin başı olarak kabul edilen katoğikos Ermenistan’da bulunmakla birlikte, Ermeni milliyetçileri Antilyas’taki Kilikya katoğikos'unu destekler. Bu bölünme Kuzey Amerika’daki Ermeniler arasında da görülür. İstanbul ve Kudüs patriklikleri Eçmiadzin’in üstünlüğünü kabul ederler. Ermeni Apostolik Kilisesi, Monofizitlik sorunu dışında, genel olarak Doğu Ortodoks Kilisesi’nin inanç sistemini paylaşır ve geleneksel Ermeni dinsel törenlerini korur.

Ermeni dinsel ezgisi,

Ermeni Kilisesi’nin vokal müziği ve bu müziğin sözlerini oluşturan dinsel şiirler. Ermeniler Suriye’den ve Doğu Akdeniz’in Yunanca konuşulan kesimlerinden gelen misyonerler tarafından çok erken bir dönemde Hıristiyanlaştırıldılar. İS y. 300’de de Hıristiyanlığı resmî din olarak kabul ettiler. Ermeni Kilisesi 5. yüzyılın başlarında bağımsızlığını ilan ederek Anadolu’da Kapadokya’nm Kaisareia (Kayseri) Başpiskoposluğumdan ayrıldı. Büyük Ermeni din bilgini Aziz Mesrop Maştotz 5. yüzyılın başlarında Ermeni alfabesini buldu; Süryanice ve Yunanca birçok dinsel yapıtı Ermeniceye çevirdi. Yeni alfabenin kullanılmaya başlamasıyla, dinsel şiirlerin ağırlıkta olduğu bir edebiyatın gelişmesi hız kazandı.

Dinsel ezgide 12. yüzyılda gerçekleştirilen müziksel reformları katoğikos (baş patrik) IV. Nerses Şınorhali’nin yaptığı kabul edilir. Nerses’in, dinsel şiirlerin metinleriyle dinsel ezgileri, Ermeni halk müziği üslubuna yaklaştırarak yalınlaştırmış olduğu söylenir. Ayrıca Nerses birçok şar akan da (ilahi) bestelemiştir. Yaklaşık 1.200 ilahiden oluşan şarakan koleksiyonu en son biçimini y. 1300’de almış ve anlaşıldığı kadarıyla daha sonra değişmeden kalmıştır.
İstanbullu Katolik bir Ermeni olan Hamparsum Limonciyan (1768-1839) 1820’de Ermeni müzik yazım sisteminin de, Yunan Kilisesi’nde gerçekleştirilen ve perdelerin daha kesin bir biçimde gösterilmesine olanak veren reform doğrultusunda modernleştirilmesini önerdi. Ermeni dinsel ezgisi ritim çeşitliliği gösteren girift melodilerden oluşur; bu melodiler Avrupa müziğinde bulunmayan aralıklar içerir.

Ermeni dinsel ezgisi aslına en yakın biçimde Ermeniler’in dinsel başkenti Eçmiadzin ile tek tük birkaç manastırda ağızdan ağıza aktarılmıştır. Ermeni müziği konusundaki incelemelerin önemli bir merkezi de, 1717’de Mıkhitharist rahiplerin yerleştiği Venedik San Lazzaro adacığındaki Ermeni Katolik Manastırı’dır. Geleneksel Ermeni ezgilerinin burada oldukça iyi korunmuş olduğu söylenmektedir.

Ermeni dinsel törenleri,

Ermeni Apostolik Kilisesi ile Katolik Kilisesi’nin Doğu ayin usulüne bağlı Katolik Ermenilerin dinsel ayin sistemi. Kendilerini “ilk Hıristiyan halk” olarak gören Ermeniler İS y. 300’de Surp (Aziz) Krikor Lusavoriç’in öncülüğüyle Hıristiyanlığı benimsediler. Apostolik ve Katolik Ermenilerin uydukları Aziz Krikor ayini, Aziz Yakub’un Antakya ayini ile Aziz İoannes Khrysostomos’un Bizans ayini örnek alınarak düzenlenmiştir.
Ayin genellikle beş bölüme ayrılır:

1. Sacristia’da okunan hazırlık duaları;
2. mihrapta okunan hazırlık duaları;
3. ekmeğin ve şarabın hazırlanması ve kutsanması;
4. katekümen ayini;
5. Komünyon’la son bulan inananların ayini.

Bizans kiliselerinden farklı olarak, Ermeni ayin usulünü izleyen kiliselerde genellikle ikon yoktur ve ikonostasis yerine, papazı ve mihrabı ayinin belli bölümlerinde gizleyen bir perde bulunur. Öteki Ortodoks kiliselerde olduğu gibi, iki tür Komünyon vardır. İbadette kullanılan kitaplar, ayin düzenini ya da ayinin kutsanmasını içeren Donatzuytz; papazın okuduğu duaların bulunduğu Badarakamaduytz; günlük Havarilerin Mektupları ve İncil okumalarını içeren öğle zamanı kitabı Caşotz ile günlük dinsel görevlerle ilgili duaların bulundğu dua kitabı Jamakirk' tir.

Ermeni Katolik Kilisesi,

Katolik Kilisesi’nin Doğu ayin usulüne bağlı bir kilise. Ermeniler, İS y. 300’de topluca Hıristiyanlığı benimseyen ilk halk oldular. Ermeni Kilisesi Khalkedon (Kadıköy) Konsili’nden (451) yaklaşık 50 yıl sonra konsilin Hz. İsa’nın tek kişiliğinde iki doğasının olduğu yolundaki kararını reddetti. Ama, daha 12. yüzyılda, Müslümanlardan kaçarak Kilikya’ya gelen Ermeniler arasında Katolikler unmaktaydı. Aziz Krikor Birliği’nin şişleri diye bilinen Ermeni keşişler, Donikenlerin etkisiyle Ermeni Katolik Kiliki’nin temellerini attılar. Halep’in Katolik koposu Abraham Ardzivyan’ın 1740’ta toğikos (baş patrik) seçilmesi üzerine meni Katolik Kilisesi kuruldu. Kilise ll’de 19 piskoposluk bölgesine ayrıldı. 15-18 arasında bazı piskoposluklar kaldıdı ve bunların cemaatinin çoğu başka kelere göç etti.

1929’da kilisenin yapısı miden gözden geçirildi ve yeni piskoposklar kuruldu. Günümüzde Beyrut yakımdaki Zimmer Manastırında oturan Kilik- i Ermeni Patriği, bölgenin dinsel yöneticidir. Halep, Bağdat ve İstanbul’da başpiskoposluk; İskenderiye, Isfahan ve Suriye’deki Kamışlı’da piskoposluk bölgeleri ile aris’te bir piskoposluk vardır. Ayrıca Atina’da ve Romanya’daki Gherla’da iki “ordilariatlık” bulunur. Kilisenin başı, Katolik Ermenilerin patriği ve Kilikya katoğikos’u )larak adlandırılır ve asıl adının yanında edros adım da taşır. Dinsel ayinler klasik Ermeni dilinde yapılır.