Kromatografi

, kimyasal bir karışımın bileşenlerinin, bunlann biri sabit öbürü hareketli iki faz arasında değişik hızlarda hareket etmelerinden yararlanılarak ayrılması yöntemi. Sabit faz çoğunlukla, toz edilmiş katı bir madde, süzgeç kâğıdınca taşman bir sıvı ya da geniş yüzeyli katı bir destek üzerine ince bir katman halinde kaplanmış bir sıvı, hareketli faz ise bir sıvı ya da gazdır. Bileşenlerinin sayısı, özelliği ve göreceli miktarlan bilinmeyen çok karmaşık karışımlar bile bu yöntem yardımıyla ayrılabilir.


Kromatografinin ilk kez 1900’lerin başında Rus botanikçi Mikhail Tsvet tarafından geliştirildiği ve kullanıldığı kabul edilir. Ayırmanın fiziksel kimyası üzerine kuramsal çalışmalar da yapan Tsvet bitki pigmentlerinden (renkveren) oluşan renkli bir karışımı organik bir çözücü eşliğinde, toz edilmiş bir katıyla dolu kolondan geçirerek bileşenlerin yani pigmentlerin kolonda renkli bantlar halinde ayrılmasını sağladı. Tsvet’in uzun yıllar göz ardı edilen bu yöntemi, 1930’lardan sonra biyolojik maddelerin tanımlanmasında yaygın olarak kullanılmaya başladı. 1940’lardan sonra da kâğıt, ince katman, jel ve gaz kromatogr afileri geliştirildi.
Kromatografi teknikleri, sabit faz, hareketli faz ve yüze tutma kuvvetinin özelliği gibi pek çok etkene bağlı olarak çok çeşitli biçimlerde sınıflandırılabilir. Sabit fazın ya da yüze tutucu maddenin uzun bir cam ya da metal boruya konduğu kromatografi tekniğine kolon, sabit fazı taşıyıcı olarak süzgeç kâğıdının kullanıldığı tekniğe kâğıt, sabit fazın ince bir cam ya da plastik levha üzerine kaplandığı tekniğe ise ince katman kromatografisi adı verilir. Kromatografi yüze tutma kuvvetinin özelliğine göre ise yüze tutma (adsorpsiyon) kromatografisi ve dağılma (partisyon) kromatografisi olarak ikiye ayrılır. Yüze tutma kuvveti, bir kolona doldurulmuş ya da ince bir katman halinde bir levha üzerine ya da bir tüpün iç çeperlerine kaplanmış katı maddenin yüzeyine bağlanan moleküllerden kaynaklanıyorsa buna yüze tutma kromatografisi, taneler halindeki katı bir destek üzerine ya da bir kolonun çeperlerine kaplanmış bir sıvı içinde çözünen moleküllerden kaynaklanıyorsa buna da dağılma kromatografisi denir. Moleküllerin bir katı içindeki gözenekler arasında yayıldığı kromatografi teknikleri jel kromatografisi ve molekül eleği kromatografisi ,‘karışımdaki iyonları değiştirebilen bir polimerin sabit faz olarak kullanıldığı teknik ise iyon değişimi kromatografisi olarak bilinir.

Hareketli faza dayanarak yapılan daha ileri bir sınıflandırma sistemine göre ise kromatografi teknikleri hareketli faz gaz olduğunda gaz kromatografisi, sıvı olduğunda sıvı kromatografisi olarak ikiye ayrılır. Buna göre, sabit faz da göz önüne alındığında yüze tutma kromatografisi gaz-katı ya da sıvı-katı kromatografisi, dağılma kromatografisi ise gaz-sıvı ya da sıvı-sıvı kromatografisi olabilir.

Uzay araçlarında gezegenlerin atmosferini çözümlemek amacıyla çok küçük gaz kromatografi aygıtları kullanılmaktadır. Ayrıca petrol rafinerilerinde ve petrokimya fabrikalarında işlemlerin otomatik olarak izlenmesini sağlayan gelişmiş gaz kromatografi aygıtlarından yararlanılır. Gaz kromatografisinde kimi zaman çözümlenmesi zor karışımlar için ayırma verimi çok yüksek olan, içi kaplanmış kılcal kolonlar kullanılır. Daha ayrıntılı çözümlemeler için ise gaz kromatografisi ile birlikte kütle spektrofotometresinin de kullanıldığı yöntemden yararlanılır.