Yağıbasan (Nizamettin)

YAĞIBASAN (Nizamettin), Danişmentliler’in Sivas kolu emiri (öl. Çankırı 1164). Emir Gazi Gümüştigin’in oğlu, Melik Mehmet’in kardeşi. Babasının ölümü üzerine (1134) beyliğin başına geçen ağabeyi Mehmet’in yanında yer aldı; kardeşleri Yağan ve Aynüddevle’ye karşı yaptığı iktidar savaşımında onu destekledi ve Sivas valiliğine atandı (1138). Emir Mehmet, beyliğin merkezi olan K^ıseri'de ölünce (1142), ağabeyinin dul eşiyle evlenerek Sivas’ta emirliğini ilan etti. Ancak, Mehmet’in oğlu Zünnun hemen Kayseri'yi ele geçirip orada, ağabeyine karşı ayaklanarak kaçmak zorunda kalmış olan Aynüddevle de geri dönüp işgal ettiği Malatya ve Elbistan’da bağımsızlıklarını duyurduklarından, Danişmentliler beyliği üçe bölündü. Bu arada, Anadolu Selçuklu hükümdarı Mesut I, Danişmentliler arasındaki bu kavgadan yararlanıp Zünnun'u korur gibi görünerek Ankara, Çankırı, Kastamonu, Kayseri yörelerini ele geçirdikten ve bu bölgenin başına oğlu Şehinşah'ı vali olarak getirdikten sonra Sivas üzerine yürüyünce, güç durumda kalan Yağıbasan, sultana damat olarak onun egemenliğini tanıdı (1150). Mesut öldükten (1156) sonra Kılıç Arslan II ile kardeşleri arasında başlayan taht kavgasından yararlanmayı düşünen Yağıbasan, Kayseri yöresinde bulunan yeğeni Zünnun’u kendi yanına çektiği gibi, yeni sultanın kardeşi Şehinşah’la da anlaşarak Kılıç Arslan'a karşı güçlü bir cephe oluşturdu; Elbistan üzerine yürüyerek buraları denetimi altına aldı. Bizans imparatoru ile de anlaşıp Selçuklular'ı baskı altında bırakarak Kılıç Arslan'ı kendisiyle barış yapmaya zorladı (1160). Ertesi yıl Erzurum emiri Saltuk Bey’in Kılıç Arslan’la nikâhlanmış olan kızını Konya’ ya götüren gelin alayına saldırdı, çeyizlere elkoyduğu gibi, şeri bir hileyle de kızı Kılıç Arslan’dan boşayarak Kayseri emiri olan yeğeni Zünnun’a zorla nikâhladı. Bunun üzerine kendisine karşı sefer açan Kılıç Arslan'ı kesin bir yenilgiye uğratarak imparatorla anlaşmak için İstanbul’a gitmek zorunda bıraktı (1162). Onun İstanbul'da bulunmasını fırsat bilip Artuklular'ın üstüne yürüdü; Harput’la Çemişgezek'i alarak kendi topraklarına kattı. İstanbul’ dan güçlü bir durumda dönen Kılıç Arslan’la birleşen Artuklular'ın saldırıları karşısında Malatya’yı bırakmak zorunda kalan Yağıbasan, Sivas’a çekildi. Suriye atabeyi Nurettin'in arabuluculuğu sayesinde kenti kuşatan Artuklular'ın eline düşmekten kurtuldu (1163). Selçuklularla Artuklular'a karşı yeni bir savaş planı düzenlemek için Şehinşah’la görüşmek üzere gittiği Çankırı’da öldü. Yağıbasan’ın ölümü, Danişmentliler beyliği’ni ortadan kaldırmak için fırsat kollayan Kılıç Arslan ll’ye bu konuda harekete geçme olanağı sağladı.
Yağıbasan madrasssl, Danişrnentliler’den Nizamettin Yağıbasan’ın Tokat ve Niksar’da yaptırdığı iki medrese.
—Tokat' tâki Yağıbasan medresesi 'Çukur medrese’ olarak da anılır. 1151/1152’de yaptırılan bu medrese, kapalı avlulu Anadolu medreselerinin ilk örneklerinden biri olması açısından önemlidir. Avluyu örtem 14 m çapındaki kubbenin ortası açıktır. Yanlarda küçüklü, büyüklü tonozlu odalar, giriş eyvanının karşısında mescit ve dershane işlevindeki ana eyvan yer alır.
—Niksar' daki Yağıbasan medresesi (1157/1158) çok yıkıktır. Bu yapı da Tokat'taki gibi kapalı avlulu medreseler planındaydı ve yaklaşık 11 m çapında bir kubbeyle örtülüydü. Bir bölümü Niksar kalesi'nin duvarlarına yaslanan medresenin D. ve K.’inde iki eyvan, B.’sında beşik tonozlu küçük mekânlar vardır. Her iki medrese de yalın, süslemesiz örneklerdir.