Artakserkses I
Eski Farsça ARTAHŞATARA (ö. İÖ 425, Susa, Elam), İÖ 465-425 arasında Ahameniş kralı.
Yunancada Makrokheir, Latincede Longimanus (her iki dilde de “Uzunel”) olarak anılırdı. I. Kserkses ile Amestris’in küçük oğlu olan Artakserkses Kserkses’i öldüren muhafız birliği komutanı Artabanos tarafından tahta çıkarıldı. Birkaç ay sonra, Artakserkses göğüs göğüse bir dövüşte Artabanos’u öldürdü. Genel olarak barış içinde geçen saltanat döneminde birkaç ayaklanmayla uğraşmak zorunda kaldı. Bunlardan ilki, Baktria satrabı olan kardeşinin ayaklanmasıydı. AtinalIlardan yardım alan İnaros’un yönetimindeki Mısır isyanı ise daha büyük bir tehlike yarattı. Suriye satrabı Megabyzos, uzun bir mücadeleden (İÖ 460-454) sonra yeniden Ahameniş egemenliğini sağladı. Ahamenişlerle Atmalılar arasındaki savaş İÖ 448’de sona erdi. Artakserkses, Sami ve Peloponnesos savaşlarında tarafsız kalarak Yahudilere karşı hoşgörülü bir politika izledi. Persepolis duvarlarındaki yazıtlar, babasının taht salonunun tamamlanışını betimler. Artakserkses’in mezarı Nakşi Rüstem’dedir.
Artakserkses II
Eski Farsça ARTAHŞATARA (ü. İÖ 5. yy sonları ve 4. yy başları), Ahameniş kralı (hd İÖ 404-359/358),
II. Dareios’un (Dara) oğlu ve ardılı. Mnemon (Yunancada “dikkatli”) olarak anılırdı. Pers tahtına geçtiğinde Atina’nın gücü Peloponnesos Savaşı’nda (İÖ 431-404) kırılmış ve İonya’daki Yunan kentleri yeniden Ahamenişlere bağlanmıştı. Ama IÖ 404’te Mısır’ı kaybetti ve ertesi yıl kardeşi Genç Kyros ayaklanma hazırlıklarına başladı. Kunaksa Savaşı’nda (İÖ 401) yenilen Kyros öldürüldü. Bu ayaklanma yalnızca Yunan ağır zırhlı kuvvetlerinin üstünlüğünü göstermekle kalmadı, aynı zamanda Yunanlılarda, Perslerin yenilebilirliği inancını doğurdu.
Sparta İÖ 400’de Ahamenişlerle tüm bağlarını açıkça kopardı ve bunu izleyen beş yıl içinde Sparta orduları Anadolu’da önemli askeri başarılar kazandı. Ama Sparta donanmasının Knidos’ta imha edilmesiyle (İÖ 394) Ege’de egemenlik Ahamenişlere geçti. Ahamenişlerin Yunanlı müttefikleri (Thebai, Atina, Argos ve Korinthos) Sparta’ya karşı savaşı sürdürdüler. Bu savaştan yalnızca Atina’nın kazançlı çıkacağı açıkça belirince, Artakserkses, Sparta ile barış yapmaya karar verdi. İÖ 386’da Atina, Kral Barışı ya da Antalkidas Barışı diye bilinen antlaşmayı kabule zorlandı. Artakserkses, bu antlaşmayla Asya’daki topraklann tümünün ve Kıbrıs’ın kendisine ait olduğunu, Lemnos (Limni), İmbros (İmroz) ve Skyros’un Atina’ya bağlı kalacağını ve bütün öteki Yunan devletlerinin özerkliklerini elde edeceklerini ilan etti.
Artakserkses başka yerlerde aynı başarıyı sağlayamadı. Mısır’a düzenlenen iki sefer (İÖ 385-383 ve İÖ 374) tam bir yenilgiyle sonuçlandı ve aynı dönemde Anadolu’da sürekli ayaklanmalar oldu. İran’ın dağ kabileleriyle de savaş yapıldı.
Ahamenişler, Kral Barışı ile Yunanistan’ da arabulucu haline gelmişlerdi. Barışı izleyen savaşlarda bütün taraflar, kendi lehlerine karar vermeleri için Ahamenişlere başvurdu. Thebai’nin Leuktra zaferinin (İÖ 371) ardından Ahamenişlerle Thebai arasındaki eski ittifak yenilendi. Ama Ahameniş üstünlüğü temel olarak Yunanlıların kendi aralarındaki anlaşmazlıklara dayanıyordu ve bu zayıflığın ortaya çıkmasıyla Anadolu’ nun bütün satrapları, Atina, Sparta ve Mısır’la yakın işbirliğine girerek ayaklandılar (İÖ y. 366). Artakserkses onlara karşı çok az şey yapabildi. Bununla birlikte satraplar, karşılıklı güvensizlik nedeniyle kendi içlerinde bölündüler, sonuçta bir dizi hileyle ayaklanma bastırıldı. Artakserkses’in hükümdarlığı sona erdiğinde imparatorluğun büyük bir bölümünde Ahameniş egemenliği yeniden sağlanmış bulunuyordu. Ama bu, Artakserkses’in çabalarından çok, iç çekişmelerin ve anlaşmazlıkların bir sonucuydu.
Artakserkses döneminde Pers dininde önemli bir değişiklik oldu. Artakserkses birçok büyük kente Tanrıça Anahita’nın heykellerini dikinceye değin, Perslerin tanrı betimlemelerine tapınmadıkları açıktır. Daha önceki bütün kralların yazıtlarında yalnızca Ahura Mazda’nın adı geçerken, Artakserkses’in yazıtlarında, gözden düşmüş eski İran dininin iki tanrısı, Anahita ve Mitra’dan da söz edilir.
Artakserkses III
Eski Farsça ARTAHŞATARA (ö. İÖ 338), Ahameniş kralı (hd İÖ 359/358-338),
II. Artakserkses’in oğlu ve ardılı. Tahta çıkmadan önce Okhos adıyla anılırdı. Zalim, ama çalışkan bir hükümdardı. Tahtını güvence altına almak için akrabalarının çoğunu öldürttü. İÖ 356’da bütün satraplarına paralı askerlerini görevden almalarını emretti. Atina’yı barışa ve İÖ 355’te ayaklanan müttefiklerinin bağımsızlığını tanımaya zorladı.
Bunun ardından, İÖ 404’ten beri bağımsız olan Mısır’a boyun eğdirmeye çalıştı. Birinci girişiminin başarısızlığı (IÖ 351) Fenike kentlerine ve Kıbrıs prenslerine ayaklanma cesareti verdi. İÖ 345’in başında Artakserkses büyük bir ordu toplayarak Sidon (Sayda) üzerine yürüdü. Say da ayaklanmasının bastırılmasında yardımcı olan Rodoslu Mentor, Artakserkses’in gözüne girdi ve kralın gözdesi, haremağası Bagoas ile yakın ilişkiye girdi. Bundan sonra Artakserkses büyük bir kara ve deniz gücüyle Mısır’a ilerledi ve Nil Deltasındaki Peluşion’da Firavun II. Nektanebo’yu yendi (İÖ 343). Mısır’a Pers bir satrap atandı. Mısır kentlerinin surları yıkıldı, tapınakları yağma edildi. Artakserkses’in Apis boğasını kendi elleriyle öldürdüğü de söylenir.
Krahn Susa’ya dönmesinden sonra sarayı ve üst satraplıklan Bagoas yönetti. Mentor ise batıda imparatorluğun egemenliğini yeniden kurdu. II. Philippos, Perinthos ve Bizans’a saldırdığında (İÖ 340) Artakserkses bu kentlere yardım yolladı. İÖ 338’de Bagoas Artakserkses üe büyük oğullarını öldürttü, krahn en küçük oğlu Arses’i tahta çıkardı.
kaynak: Ana Britannica
Artakserkses (I, II, III)
