Kutuplardaki buzulların dünyaya etkileri nelerdir?
Kutup bölgelerinde ve yüksek dağlar üzerinde,başlıca şekillendirici dış kuvvet buzullardır. Bu alanlarda yağışlar genellikle kar şeklinde olur. Sıcaklık 00C'nin altında olduğundan yağan karlar tamamıyla eriyemez, arta kalanlar üst üste yığılır. Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar (toktoğan kar) adı verilir. Kalıcı kar sınırı enleme bağlı olarak değişir. Ekvatoral bölgede 5000-6000 m'den geçen kalıcı kar sınırı,Türkiye'de kenar dağlar üzerinde 3200-3500 m'de erişilir,iç kesimlerde ise 4000 m'den geçer. Kutuplarda ve dağların yüksek kesimlerinde meydana gelen buzulların birçok çeşidi vardır.
a)Sirk Buzulu:Yüksek dağlık alanlarda çukurluklar içinde oluşan küçük buzullardır. Ülkemizde Ağrı, Cilo, Kaçkar,Sat, Uludağ, Nemrut, Toroslar ve Karadeniz dağlarında sirk buzullarına rastlanır.
c)Örtü Buzulu:Kutuplara yakın sahalarda oluşan ve binlerce km alan kaplayan buzullardır. Antarktika ve Grönland örtü buzullarının ülkemizde görüldüğü yerlerdir. Kutup bölgelerindeki buzullar,buzul dağları oluşturacak kadar büyüktür. Bunların denize ulaşan kısmına aysberg denir. Kutup bölgelerinde deniz içinde oluşan buzullara bankiz adı verilir.
BUZUL AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
Yeryüzünü aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirirler. Buzullar değişen iklim koşulları altında kalınlaşır,erir yada basıncın veya yamaç eğiminin etkisiyle hareket ederler. Bu hareketleri sırasında bulundukları zeminde cilalama,sıyırma, sökme,koparma şeklinde aşındırma yaparlar. Aşındırdıkları malzemeyi erimeye başladıkları yerlerde biriktirerek biriktirme şekillerini oluştururlar.
a)Buzul Vadisi:Buzullar tüm vadiyi doldurarak hareket ettikleri için tüm yüzeyi aşındırırlar. Bu nedenle buzulların vadileri akarsularınkinden farklı olarak inişli çıkışlıdır. Enine profili "U" biçimindedir. Ana buzula bağlı olarak yan buzulların oluşturduğu vadilere de asılı vadi denir.
b)Hörgüç Kaya:Buzullar dirençli kaya sırtlarını törpüleyerek hörgüce benzer yuvarlak şekiller oluşturmuşlardır. Bunlara hörgüç kaya adı verilir. Türkiye'de Doğu Anadolu'da Nemrut Dağı'nda örneği görülmektedir.
c)Buzul Yalağı (Sirk):Buzulların aşındırma ile oluşturduğu çukurlardır. Sonradan buzulların erimesi ile bu çukurlarda sirk gölleri meydana gelmiştir.
BUZUL BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
Buzullar aşındırdıkları materyalleri bir süre taşıdıktan sonra başka bir yerde biriktirirler. Böylece, buzul biriktirme şekilleri oluşur. Buzullardan çıkan akarsular, buzulların önünde ova şeklinde geniş düzlükler oluştururlar. Bu düzlüklere sander düzlükleri denir. Buzulların,vadi ve yamaçlardan koparmış oldukları kaya parçalarına taş ve topraklara moren (buzultaş) denir. Bunlar,buzulların tabanında buzul dillerinin yanlarında ve önlerinde birikirler. Böylece moren setleri meydana gelir. Dağların yükseklerinde buzulların ilk oluşmaya başladığı yerdeki çukurluklarda sular toplanarak küçük göller meydana gelir. Bunlara sirk gölleri denir.
BUZULLAR
Kutup bölgeleri ile yüksek dağların üst kısımlarında bütün yıl hiç erimeden kalan karlara Toktağan kar (daimi) denir. Enlemin etkisiyle toktağan kar sınırı Ekvatordan Kutuplara doğru azalır.
Bugün dünyanın yaklaşık %10 ‘u (15 milyon km2 si) buzullarla kaplıdır. Buzulların etki alanı daha çok kutuplara yakın yerlerdir.
Buzul Çeşitleri
1. Sirk Buzulu :Yüksek dağlık alanlardaki küçük çukurlukları dolduran buzullardır. Yurdumuzda bazı yüksek dağlık bölgelerde vardır. Ör: Cilo. Sat, Ağrı, Tendürek, Süphan , Kaçkar, Erciyes, Beydağları, Geyik Dağları, Bolkar , Binboğa dağları gibi.
2. Vadi Buzulu: Buzul aşındırması ile oluşan vadilerin içini dolduran buzullardır. Ör: Cilo dağında olduğu gibi.
3. Örtü Buzulu: Kutup bölgelerinde görülür. Antartika ve Grönland’da olduğu gibi. Kutup bölgelerinde denizde yüzen buz dağlarına Aysberg denir.
4. Takke Buzulu: volkan dağlarının üst kısmında oluşan buzullardır. Ör: Ağrı dağında olduğu gibi.
Buzul aşındırması şunlara bağlıdır
1. Buzulun kalınlığına: Kalınlık fazla ise aşındırma oyma şeklinde , az ise törpüleme şeklinde olur.
2. Yatak Eğimine: Yatak eğimi fazla ise aşındırma törpüleme şeklinde , az ise oyma şeklindedir.
3. Kayaların Özelliğine: Zemin sert kayalardan oluşmuş ise aşındırma törpüleme şeklinde , yumuşak ise oyma şeklinde olur.
Buzul Aşınım Şekilleri
1. Buzul Vadisi: Buzul aşındırması sonucu oluşan “U” şeklindeki vadilerdir. Akarsu vadilerine göre boyları kısadır ve sürekli iniş göstermezler (inişli –çıkışlıdır)
2. Hörgüç Kaya: Farklı aşınma sonucu oluşan ve deve hörgücüne benzeyen kayalardır.
3. Sirk (buz yalağı) çukurluğu: Dağların üst kısmında aşındırma ile oluşan küçük çukurlukladır.
Buzul Biriktirme Şekilleri
1. Moren setti: Buzulların aşındırarak taşıdığı kum çakıl gibi maddelere moren denir. Bunları eridiği yerde biriktirmesi ile oluşan sette denir.
2. Drumlin: Buzul biriktirmesi ile oluşan alçak tepelere denir.
3. Sander Ovası: Buzulların eridiği yerde ortaya çıkan akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir.
*** Türkiye’nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır.
G - BUZULLAR
Kutuplarda ve dağların yüksek kesimlerinde sıcaklığın düşük olmasından dolayı kar şeklinde düşen yağışlar üst üste birikerek kalın kar ve buz tabakaları oluştururlar. Binlerce yıl boyunca kalan ve erimeyen bu örtüye Kalıcı Kar (Toktağan) denir. Kutuplarda 0 m'de başlayan kalıcı kar sınırı ekvatora doğru yükselir ve 5000m'ye kadar çıkar. Ülkemizde bu sınır 2500m civarındadır. Kalıcı kar örtüsü zamanla soğuğun etkisiyle katılarşır ve Buzul haline dönüşür.
Buzul Çeşitleri
1) Sirk Buzulu : Dağ dorukları ve yamaçlarındaki çukurları dolduran ve uzaktan, yamaç boyunca beyaz lekeler şeklinde görülen buzullardır.
2) Takke Buzulu: Dağların doruklarını takke gibi kaplayan buzullardır.
3) Vadi Buzulu : Takke buzullarının eğime bağlı olarak aşağıya doğru uzanan ve vadileri dolduran kollarıdır.
4) Örtü Buzulu : Kutup Bölgelerinde oluşan ve kara kütlelerini kaplayan buzullardır. Deniz kıyılarında örtü buzullarından kopan buzul parçalarına Aysberg (Buzdağı) denir. Deniz yüzeyinin donmasıyla oluşan kalın buz tabakalarına Bankiz denir.
Buzul Aşındırma Şekilleri
Yıl boyunca erimeden kalan kalın buz örtüleri mevsimler arasındaki sıcaklı değişmeleri ile gevşeyip sıkışarak ve dağ yamaçlarında eğime bağlı olarak hareket ederek üzerinde bulundukları kayaçları ağırlıkları ve sert yapıları sayesinde aşınbdırırlar. Aşındırdıkları malzemeleri de taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirme yaparlar.
1) Buzul Vadisi : Dağ doruklarından aşağı sarkam buzul dillerinin hareketiyle yataklarını aşındırarak oluşturdukları U şekilli oluklardır.Bunlara tekne adıda verilir. (Örnek)
2) Sirk Çanağı(Buz Yalağı) ağ doruklarına, yakın yerlerde kolay aşınabilen yüzeylerin aşındırılması ile ortaya çıkan çanaklardır.Bu çanaklar 40-50m'den birkaç km'ye kadar çapa sahip olabilirler. Bazen de buradaki buzulun erimesiyle Sirk Gölü haline gelebilirler.
3) Hörgüç Kaya : Buzulların kayaların yumuşak kısımlarını aşındırıp sert kısımlarını bırakmasıyla oluşan tümsek şeklindeki ve parlak yüzeyli kayalardır. (Örnek)
Buzul Biriktirme Şekilleri
1) Moren Setleri (Buzulştaş) : Buzulların aşındırdığı malzemeyi (Morenleri) üst üste bürüktirmesiyle oluşan yığınlardır. Bazen buzul dillerinin eriyerek geri çekilmesi sonucu Moren Yığınlarının gerisinde toplanan sular Moren Set Göllerini oluştururlar. (Örnek)
2) Sander Düzlüğü : Buzulların topladığı malzemenin, buzulların geri çekilmelip ortaya çıkmasıyla oluşan düzlüklerdir.
3) Drumlin : Buzulların biriktirdiği materyallerrin buzulun alt kısmında erimeler sonucu oluşan derelerin işlemesiyle oluşan balina sırtına benzeyen yassı tepeciklerdir. Ülkemizde buzul birikim şekillerinden sadece Morenler bulunur. Onlarda akarsular tarafından aşındırılarak süpürülmüştür.
