AP - Adalet Partisi

Adalet Partisi

Türk siyasal partisi. 1961- 80 arasında etkinlik gösterdi ve uzun süre iktidarda kaldı.

Adalet Partisi (AP) 27 Mayıs müdahalesinin ardından üstü kapalı bir biçimde Demokrat Parti’nin (DP) mirasına sahip çıkarak Şubat 1961’de kuruldu. Kurucuları genellikle eski DP’nin yandaşlarıydı. İlk genel başkanı emekli orgeneral Ragıp Gümüşpala olan AP, 1961 seçimlerinde 27 Mayıs’a ılımlı bir biçimde karşı çıktı ve yüzde 34,4 oranında oy alarak ikinci parti oldu. Kasım 1961’de Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ile koalisyona girdi, Mayıs 1962’de bu koalisyon dağılınca muhalefete geçti. Kasım 1964’te parti genel başkanlığına Süleyman Demirel seçildi ve 1981’de parti kapatılana değin aynı görevde kaldı. AP, Şubat 1965’te Suat Hayri Ürgüplü başkanlığındaki koalisyon hükümetine katıldı. 1965 seçimlerinde yüzde 52,9 oranında oy toplayarak tek başına iktidar oldu. Seçimlerde Yeni Türkiye Partisi’nin silinmesiyle DP çizgisinin tek mirasçısı durumuna geldi. Oyların yüzde 46,5’ini aldığı 1969 seçimleri sonrasında da gene tek başına iktidara geldi. 1970’te AP’de ilk bölünmeler başgösterdi. Dinci kanadın önemli bir bölümü partiden ayrılıp Necmettin Erbakan’ın kurduğu Milli Nizam Partisi’ne katılırken, eski DP’nin gerçek mirasçısı olma savındaki muhafazakâr bir grup da Demokratik Parti’yi kurdu.

AP’nin iktidarda olduğu 1968-71 arasında, öğrenci ve işçi hareketleriyle ve ordunun müdahale söylentileriyle kendini gösteren bir bunalım yaşandı. Bu bunalım 12 Mart 1971 müdahalesine yol açtı. Demirel hükümeti istifaya zorlandı. 12 Mart döneminde (1971-73) AP bir yandan “partilerüstü” denilen hükümetlere bakan verip kimi uygulamaları destekledi, bir yandan da parlamentodaki gücüne dayanarak askeri kesim karşısında üstünlük elde etmeye çalıştı. 1973 ilkbaharında CHP ile anlaşarak, Genelkurmay Başkanı Faruk Gürler’in cumhurbaşkanı seçilmesini önledi. Bu göreve, iki partinin de üzerinde anlaştığı Fahri Korutürk getirildi.

1973 seçiminde AP özellikle sağdaki bölünme nedeniyle zayıfladı, yüzde 29,8 oranında oy alarak CHP’nin ardından ikinci parti olabildi. 1974’teki CHP-Milli Selâmet Partisi (MSP) koalisyonu döneminde muhalefete düştü. Mart 1975’te MSP, Cumhuriyetçi Güven Partisi ve Milliyetçi Hareket Partisi’yle (MHP) Demirel başkanlığında I. Milliyetçi Cephe hükümetini kurdu. Bu hükümet döneminde ülkede yeniden yoğun terör olayları ve toplumsal hareketler başladı; ülke dış ödemeler açığı ve hızlı enflasyondan kaynaklanan bir ekonomik bunalıma girdi. 1977 seçimlerinde AP bir derece güçlenmesine karşın, aldığı yüzde 36,9 oranında oyla CHP’nin ardından ikinci parti olabildi; Ağustos 1977’de MSP ve MHP ortaklığında II. Milliyetçi Cephe hükümetini kurdu. Ancak o yılın sonunda AP’ den ayrılmalar sonucu bu hükümet düştü. AP’den aynlanların da katıldığı CHP ağırlıklı bir hükümet kuruldu. Siyasal-toplumsal- ekonomik bunalımın derinleştiği bu hükümet döneminde AP sert bir muhalefet siyaseti izledi ve Ekim 1979’da yapılan ara seçimde kazandığı başarı, Kasım 1979’da MSP ve MHP’nin dışardan desteklediği AP azınlık hükümetinin kurulmasını sağladı.

Bu dönemde ekonomik bunalımın üstesinden gelmeye ve ekonomiyi yeniden yapılandırmaya yönelik 24 Ocak 1980 Kararlan alındı. Siyasal bunalım ise cumhurbaşkanlığı seçimindeki tıkanmayla daha da yoğunlaştı.

12 Eylül 1980 müdahalesiyle AP hükümeti devrildi. 12 Eylül döneminde resmi tutum siyasal partileri de hedef aldı, Ekim 1981’de AP de öbür partiler gibi feshedildi, yöneticilerine siyaset yasağı getirildi. 1983 seçimleri öncesinde kurulan Büyük Türkiye Partisi, onun kapatılması üzerine de Doğru Yol Partisi (DYP) AP’nin mirasçısı olarak ortaya çıktılar. Eski AP genel başkanı Demirel, 1987’de siyaset yasağının kaldırılmasından sonra DYP’nin genel başkanlığına seçildi. Ekim 1991 seçimlerinden birinci parti olarak çıkan DYP, Demirel’in başkanlığında, Sosyaldemokrat Halkçı Parti ile bir koalisyon hükümeti kurdu.

AP sağda yer alan muhafazakâr-liberal bir partiydi. Parti yapısı içinde liderin özel bir ağırlığı vardı. Başlangıçta özellikle kentlerde ve pazar ekonomisinin gelişkin olduğu kırsal yörelerde güçlüydü. 1969’dan sonra büyük kentlerde CHP karşısında giderek güç yitirdi. Böylece kırsal desteği kentsel desteğine göre daha güçlü bir parti haline geldi. AP’nin (büyük-küçük) iş çevreleriyle ve eşrafla yakın ilişkileri vardı; bu kesimlerin meslek örgütlerinde de etkili olan parti, politikalarıyla onların gelişmelerine katkıda bulunuyordu. Ekonomik kalkınmayı, milli iradeyi ve kimi geleneksel değerleri vurgulayan popülist-muhafazakâr tutumuyla AP, toplumda geniş bir destek kazandı. İktidar olanaklarından da yararlanarak, parti örgütü ve bürokrasi aracılığıyla seçmenlerine sağladığı maddi ve manevi hizmetler de (iş, yol, cami vb) oylarını artırmasında etkili oldu.
1961-80 arasında aralıklarla, yaklaşık llyıl, tek başına ya da koalisyon ortağı olarak iktidarda bulundu. Bunun dışında da ya muhalefette oldu ya da 12 Mart dönemindeki gibi hükümete dışardan bakan verdi.

Dolayısıyla döneme belirgin bir biçimde damgasını vurdu.
AP’nin uyguladığı ekonomi politjkası, devlet desteği ve korumacılığı altında iç pazara yönelik ithal ikâmeci sanayileşmeye dayalı büyüme hedefine ağırlık tanıyordu. Ayrıca hızlı büyümenin yarattığı elverişli koşullarla gerek tarımda, gerekse tarım dışında temelde küçük üreticilik korundu, gerçek ücretlerde artış sağlandı. Ancak 1970’lerin ikinci yarısında bu model tıkandı. 1980’de 24 Ocak Kararlan’yla liberal, özel kesime ve dışa açılmaya önem veren, ücretleri ve küçük üretici gelirlerini kısan bir politika benimsendi. 12 Eylül döneminde de bu yeni model tam anlamıyla uygulandı.

Siyasal alanda AP, liberalizm ile otoriter yönelimli muhafazakârlık arasında bir konumdaydı. Bir yandan öteki iktidar odaklarına karşı parlamentonun ve bakanlar kurulunun üstünlüğünü, bir yandan da bazı düşünce ve örgütlenme yasaklarını savunuyordu. Kültürel planda dinsel kurum ve öğeleri gözetmekle birlikte temelde laik bir partiydi.

Adalet partisi (AP)
türk siyasal partisi (11 şubat 1961-16 ekim 1981).

27 Mayıs 1961 devriminden sonra kapatılan Demokrat parti'yi (D P) destekleyen kitleleri yeni bir parti çevresinde toplama amacıyla kuruldu. (DEMOKRAT PARTİ.) DP’nin geniş oy tabanından yararlanarak iktidara gelmek amacını güden partinin kadrolarında DP’ye yakınlığıyla tanınmış kimseler yer aldı. Parti, 27 mayıs'ı izleyen günlerde orduda yapılan tasfiye sırasında emekli edilen genelkurmay eski başkanı Ragıp Gümüşpala başkanlığında kuruldu. AP’nin programında, parti “...Türk Milletini milli tarih şuuru içinde, Batı Medeniyeti seviyesine çıkarmayı ideallerinin temeli yapmış bir siyasal teşekkül" olarak tanımlanıyor ve "Türk milletini geri kalmışlıktan, sefaletten ve siyasi vesayetten kurtarmak, Hür dünya'nın demokratik, ileri ve müreffeh, hür bir üyesi haline getirmek için" çalışılacağı öngörülüyordu (Md.1). Parti "Batılı manada demokratik düzeni" kabul ediyor; bu düzeni, insan şeref ve haysiyetine yaraşır, özgürlüklerine saygılı ve "mükemmel bir cemiyet düzeni" gördüğü için savunuyordu. Programa göre uygar bir toplum olabilmenin ilk koşulu "hür bir siyasi nizam içinde" yaşamaktı. Parti, "vatandaşı siyasi vesayet altına almak isteyen, insan haysiyetini rencide eden, insan hak ve hürriyetini hiçe sayan... totaliter düşüncenin" karşısında yer alıyor (Md. 2), temel hak ve özgürlüklerin gerçekleşmesini ve korunmasını, kişilere eşit olanaklar sağlayan bir "Refah Devleti ’nin kurulmasını (Md.6), "ırk, kültür, din, mezhep ve mahalli gelenek farkları doğuran cereyanlara" karşı çıkılmasını (Md.9) amaçlıyordu.

Partinin, kuruluş dönemindeki amblemi, arkasında doğan güneş bulunan açık bir kitaptı. Daha sonra, halk arasında DP ile özdeşleştirilen "demirkırat'i simgeleyen beyaz at amblem olarak seçildi.

1961 seçimlerinden sonra AP, Millet meclisi'nde ikinci, çoğunluk esasına göre yapılan seçimle Cumhuriyet senato- su'nda birinci parti olarak yer aldı, CHP ile ortaklık hükümeti (koalisyon) kurdu. CHP genel başkanı ismet İnönü'nün başbakanlığındaki hükümet ortaklığı oluşturan partilerin uyumsuzluğu nedeniyle sık sık bunalımlarla karşılaştı. DP’nin mirasçısı olduğunu savunan AP ile, DP iktidarıyla on yıl mücadele eden CHP’nin ortaklık hükümeti 22 Şubat 1962 ayaklanma girişimini göğüslemek zorunda kaldı. AP genel merkezine, AP yanlısı gazete idarehanelerine saldırılar oldu. AP, ortaklıktan ayrıldı. Bu arada kurucu genel başkan Gümüşpala öldü (1964), yerine yardımcısı Sadettin Bilgiç bir süre vekâlet etti. Toplanan AP kongresi, teknokrat Süleyman Demirel'i genel başkan seçti. 1965 seçimlerinden önce, AP'nin öncülük ettiği bir girişimle, İnönü'nün bağımsızlarla kurduğu ortaklık hükümeti düşürüldü. Bağımsız senatör Suat Hayri Ürgüplü'nün kurduğu MP-CKMP-YTP ve bağımsızlardan oluşmuş 4. ortaklık hükümetinde AP de yer aldı, genel başkan Demirel başbakan yardımcısı oldu. 1965 seçimleri AP'yi tek başına iktidara getirdi. 1969 seçimlerinde AP'nin aldığı oy daha da yükseldi. Ancak, halktan gelen bu destek, partinin bölünmesini önleyemedi. 71 AP'Iİ milletvekili ve senatör, hazırladıkları bir muhtırayı AP genel başkanı Demirel'e verdiler. Muhtırada günden güne artan sosyal,ekonomik, siyasal istikrarsızlıkların, asayişsizliklerin önlenmesi, parti programına ters düşen uygulamaya son verilmesi, kimi parti üyelerinin partiden çıkarılmalarının durdurulması isteniyordu.

Parti içi muhalefet, CHP ve öteki muhalif partilerle birlikte 1970 bütçesini reddedince 1. Demirel hükümeti düştü. Demirel, eski hükümet üyeleriyle yeni kabinesini kurarken (2. Demirel hükümeti, 1969) AP'den çıkarılan ve istifa eden milletvekili ve senatörler Demokratik parti'yi (1970) kurdular. (DEMOKRATİK PARTİ.) AP içindeki bazı eski DP’liler Demokratik parti kadrolarına geçtiler (18 Aralık 1970). Demirel başkanlığındaki 3. AP hükümeti, 12 Mart 1971'de ordu adına verilen bir muhtırayla iktidardan uzaklaşmak zorunda kaldı (12 MART MUHTIRASI). Ancak parti,12 Mart sonrasında kurulan partiler üstü hükümetlere bakan ve güvenoyu verdi. 12 Mart dönemini noktalayan 1973 seçimlerinde AP, CHP karşısında bir kez daha ikinci parti durumuna düştü. Kurulan CHP-MSP ortaklık hükümeti başbakan Bülent Ecevit’in istifasıyla iktidardan düşünce, Demirel'in başbakanlığında AP'nin ağırlıkta olduğu sağ ortaklık, iktidarı devraldı (31 mart 1975). Milliyetçi cephe adıyla MSP, MHP ve 'T'GP'nin katıldığı bu ortaklık hükümeti, 1977 seçimlerine kadar ülkeyi yönetti. 1977 seçimlerinde en çok oyu olan CHP'nin genel başkanı Ecevit’ in kurduğu azınlık hükümeti, güvenoyu alamadı (21 temmuz 1977). Demirel'in başkanlığında kurulan II. Milliyetçi cephe ortaklığına MSP ve MHP katıldı. Bu dönemde, AP meclis grubunda hükümet ve genel başkan sert eleştirilere hedef oldu. AP’den ayrılıp bağımsız kalan 12 milletvekilinin desteğini sağlayan CHP, CGP ve Demokratik parti'yle işbirliği yaparak hükümeti düşürdü (31 aralık 1977).

AP, Meclis içinde ve dışında kendisinden ayrılan bağımsızlarla kurulan CHP ağırlıklı hükümete karşı yoğun bir muhalefet sürdürdü. Tırmanan terör ve anarşik olayları konu alan gensoru önergeleriyle, CHP ağırlıklı iktidar yıpratılmak istendi. Hükümetle diyalog kurmayı reddeden AP genel başkanı Demirel, cumhurbaşkanı Korutürk’e, sıkıyönetimin uzatılmasına karşı olduklarını açıkladı (21 şubat 1979). Yapılan ara seçimlerini AP büyük farkla kazandı (14 ekim 1979). CHP'nin hükümetten çekilmesi üzerine Demirel başkanlığında MHP ve MSP desteğinde bir azınlık hükümeti kuruldu (12 kasım 1979). Genelkurmay başkanı Orgeneral Kenan Evren'in 1 ocak 1980'de cumhurbaşkanına verdiği uyarı mektubu, AP ve CHP başkanlarına da iletildi. Ancak iki büyük parti arasında işbirliği gerçekleşmedi. Süresi dolan ve görevi bırakan cumhurbaşkanının yerine yenisinin seçimi bir sorun haline geldi. Giderek artan siyasi cinayetler ve anarşi silahlı kuvvetlerin yönetime el koymasına yol açtı (12 Eylül 1980). AP genel başkanı ve Başbakan Demirel, öteki partilerin başkanlarıyla birlikte güvence altına alındı. Siyasi partilerin etkinlikleri durduruldu. Tüm partilerle birlikte AP' de feshedildi (16 ekim 1981).

Merkez sağ bir parti olan AP tek başına iktidar olduğu dönemde, programını bir dereceye kadar uygulama olanağı buldu. Koalisyonlarla iktidara ortak olduğu dönemlerde, ortağı olduğu sağ partiler yönünde ödünler vermek durumunda kaldı. Ekonomik durum, partiyi 24 Ocak önlemlerini (24 ocak 1980) almak zorunda bıraktı. Partinin genel seçimlerde aldığı oyların genel oya oranı: 1961 ’de % 35,5; 1965'te % 52,9; 1969 da °/o 56,9; 1973'te % 29,8; 1977'de % 36,8.