Zambiya

ZAMBİYA, esk. Kuzey Rodezya, Güney Afrika'da devlet; 746 000 knr; 8 303 000 nüf. (1992). Başkenti Lusaka. Resmi dili İngilizce.

Zambiya, büyük bir bölümü 1 200 -1 500 m yükseklikteki düzlüklerden oluşan yüksek bir bölgedir. Art arda gelen birçok aşınma çevrimi Cambriaöncesi eski sert tabanı biçimlendirerek inselberg- lerin yükseldiği tepe ve platolardan oluşan bir yüzey şekli meydana getirmiştir. Şaba sınırına doğru, D.’da Muchinga dağlarında ve bazı tepelerin 2 000 m'yi aştığı K.-D. sınırı boyunca yükselti artar K.-D.'dan G. -B.’ya gidildikçe art arda tektonik çukurlar (Luangva ve Zambezi ırmaklarının çukurları) sıralanır; B.’da sert taban Kalaha- ri çölünün kumlu çökeltileriyle kaplıdır. G.’den (yılda 700 mm’den az yağış) K.'e doğru artan yağışlar, burada 1 100-1 500 mm'ye ulaşır. Yağış mevsimi yaklaşık 6 ay (kasım-aralıktan nisana kadar) olmakla birlikte, yıllar arasında oldukça büyük değişiklikler gösterir ve ülkede, tarım için tam bir felaket olan anormal kurak yıllar yaşanır. Yükseklerde sıcaklık düşer; serin mevsim boyunca (nisan-ağustos) sıcaklık 10 °C’ın altına inebilir ve bölgede don olayı da ender değildir; en yüksek sıcaklığa sıcak mevsimin sonunda (kasım: 30 “C'tan fazla) rastlanır. Ülkenin büyük bir bölümü seyrek 'ormanlarla ya da m/ombo’larla (fazla sık olmayan, yaprak döken ağaçlar, otsu bitki örtüsü) kaplıdır, ama tarla açma
yüzünden savan alanları genişlemiştir. Belli dönemlerde sular altında kalan geniş bölgeler, çöküntü havzalarına yayılır: ülkenin batısı, Bangweulu gölü havzası. Luangva ve Zambezi akarsuları boyunca baobab ağaçlarından oluşan savanlar uzanır. Zambezi ve kolları (Kafue ve Luangva) ülkenin dörtte üçünü akaçlar; suların kimi zaman bataklıklar halinde yayıldığı zayıf eğimli akışlar çağlayanlarla kesilir. Kuzey-kuzey-doğu bölgesi Zaire havzası içinde yer alır.

Nüfusu, XVI. ve XVIII. yy.1ar arasında kuzeyden gelen yaklaşık 70 bantu kabilesi oluşturur. Lunda krallığı'ndan gelme başlıca topluluklar arasında, kuzeydoğuya yerleşen Bembalar, Loziler (batıda), Kaondeler (orta ve kuzeyde), Tongalar (güneyde) yer alır; güney-doğu- daki kimi kabileler zulu topluluğundan- dır. Nüfus yoğunluğu (km2'ye 11 kişi) düşüktür ve dağılım eşit değildir: oldukça kalabalık kıyı kesimleri, neredeyse bomboş, geniş bölgelerle birbirinden ayrılır: kuzey-güney demiryolu koridoru, Yukarı Zambezi, Mozambik sınırı ve doğu eyaletinin kuzeyi kalabalıktır. Yoğun bir kente göç akışı, kırsal kesimi bir bölüm yetişkin insandan yoksun bırakmış ve özellikle maden yatakları bölgesinde kent nüfusunun artışına neden olmuştur: başkentin dışında, 100 000 nüfuslu kent sayısı yarım düzineyi bulmuştur: Kitwe, Ndola, Chingola. Köylüler ormanları yakarak açtıkları tarlalar üzerinde düşük verimli bir tarım uygularlar; bugün doğu bölgelerinde uygulanan "çitimene sistemi" geniş bir alandaki ağaç dallarını keserek, yığın halinde yakmak ve toprağı sürmeye bile gerek duymadan küllere tohum serpmek biçiminde yapılır. Besin tarımında ağırlık tahıl (kocadan, darı, mısır) ve ekimi yaygınlaşan manyoktadır; ancak, çok yakın tarihlere kadar, bu kesim, kalkınma planlarında ihmal edildiğinden, üretim kentlerin gereksinimini karşılayamamakta ve dışalımlar zorunlu olmaktadır. Ülkenin bir bölümünde uyku hastalığı yüzünden yasaklanan sığırcılık (3 milyon baş), daha çok batı bölgesinde (Barotseland) ve pek de verimli olmayan yöntemlerle uygulanmaktadır. Kuzeydeki göl ve akarsularda balıkçılık gelişmiştir (64 484 t balık) ve Copperbelt kentlerini besler. Ticari tarım, Kalomo ve Kabwe demiryolu boyunca, Mbala ve Chipata çevresinde ZAMBİYA gelişmiştir: mısır, tütün (5 000 t), pamuk (69 000 t) ve süt. Çok sayıda çiftçinin ülkeden ayrılmasıyla bu etkinlikler azalmıştır. Yetkililer, bunları yerli işletmecilere devrederek, şekerkamışı, ayçiçeği, soya, buğday, pirinç ekimini ve kümes hayvancılığını özendirmeye çalışmaktadır.

Devletin toplam gelirinin önemli bir bölümü Copperbelt bölgesindeki bakır yataklarından sağlanır; ancak ulusallaştırılmış olan madenin dünya pazarına yöneltilmesinde güçlük çekilmektedir; 420 000 t dolayındaki üretim, tüm dışsatımın büyük bir bölümünü oluşturur. Bakır yanında, kobalt (4 6741), altın ve gümüş çıkartılır; kurşun ve çinko (12 3501) Kabwe yakınından elde edilir. Zambiya'da karbon üretilmekle birlikte, kömürleştirilmesinde güçlük çekilir. Şaba yakınlarında kaçak elmas arayıcılığı yoğun biçimde sürdürülmektedir. Kariba ve Kafue sant- rallarından elde edilen elektriğin bir bölümü dışarı satılmaktadır. Bir boruhattı ile Darüsselam hidrokarbonları Ndola’ya gönderilir. Sanayide ağırlık bakır rafineri- lerindedir; dokuma, kimyasal ürünler (gübre, lastik, kâğıt hamuru, petrol arıtma), besin ürünleri, içki ve tütün öteki önemli dallardır. Toplam nüfusun yaklaşık % 35’ini oluşturan 2 700 000 dolayında insan iktisaden faaldir. En önemli sorun ulaşımdır. İç kesimlerdeki ulaşım ağı fazla yâygın değildir (6 700 km asfaltlanmış yol) ve yağmur mevsiminde daha da kötüleşir; ancak iki demiryolu vardır ve ülkenin pek çok yerine ulaşım kolay değildir. Dış bağlantılar güçlükle yapılabilmektedir; 1975’te çin yardımı ile tamamlanan Tazara ya da Tanzam (Tanzaniya-Zambiya) demiryolunun işletilmesinde büyük güçlükler çekilmektedir. Batıdaki Zaire ve Angola demiryolu kesik olduğundan dış taşımacılığın yarıdan fazlasını Zimbabve ve Güney Afrika üzerinden geçirmek gerekmektedir. Ağır borç yükü altında bulunan Zambiya mali bakımdan güç durumdadır.

Bugünkü Zambiya'nın başlangıçta Tva Pigmeleri’nin yerleşim yeri olduğu sanılır. Maden uygarlığı buraya, daha sonraki bantu çiftçilerin göçleri aracılığıyla gelmiş olmalıdır. Kalambo Falls (İ.S. IV.-XIV. yy.) ve Batoka platosu gibi arkeolojik şiflerdeki buluntulardan anlaşılacağı gibi, bu Bantular melezleştiler. X. yy.’a doğru Orta Zambiya’ya çoban topluluklar yayılırken, doğudaki topluluklar oldukça yoğun bir bakır üretimi geliştirdiler. Luba ve Lunda (Zaire) ülkelerinden gelen ve haklarında pek az kesin bilgi bulunan serüvencilerin kurduğu şefliklerin anısı sözlü geleneklerde hâlâ yaşar. Bu şeflikler doğudaki Che- walar, Bembalar ve Bisalar, ülkenin iç kesimlerindeki, genellikle Luba kökenli Lu- lualar. Lambalar ve Limalar arasında son derece yaygındır. XVIII. yy.'dan başlayarak, Luapula vadisi çevresinde üslenmiş Kazembe (Lunda şefinin taşıdığı unvan) krallığı ile Yukarı Zambezi’ye (Barotseland) yerleşen Lozi krallığı daha önemlidir. Önceleri ticaret bölgede sınırlı bir (tuz, demir, bakır) gelişme gösterdi. Daha sonra Portekizliler bölgesi özellikle Luangva ve Kazembe havzasından gelip Bisalar tarafından Zambezi vadisine gönderilen fildişini de kapsayan daha genel bir ticaret ortamına soktu. Bu arada ırmağın aşağı vadisinde altın bulunması birçok çatışmalara neden olmuştur.
XIX. yy. ortalarında, Zulu (Mkanda che- wa krallığı’™ ele geçiren Mpezeninin ngo- ni krallığı) savaşlarıyla kuzeye püskürtülen Ngoniler ve Lozi krallığı'na saldırarak yenilgiye uğrayan Kolololar (sotha kökenli) gibi istilacılar ortaya çıktı. Bembalar, köle kaçakçılığı dışında, uzak yol ticareti yapmak için arap ve su- ahili tacirleriyle birleştiler.
Livingstone, 1853-54 ve 1858-1860 yılları arasındaki seferleri sırasında Kololo krallığı'nı, tva yaylasını gezdi ve Zambezi ırmağının çığırını saptadı. Son seferi (1866-1873) misyonlar kurmak içindi. Afrika'nın parçalanması sırasında, Orta Afrika’nın bhtanya kuvvetleri tarafından işgaline 1891'de Zambezi'nin kuzeyine yerleşen Cecil Rhodes'in British South Afri- ca Company (BSAG)'şirketi neden oldu. Rhodes’in, Katanga’ya yerleşmek isteyen adamları burada bağımsız Kongo devletiyle karşılaştı. Kongo ile Zambezi arasındaki sınırı suların ayrılma çizgisi üzerinde saptayan 1885 antlaşması ile zengin bakır yataklarının önemli bir bölümü Büyük Britanya’ya bırakılmış oldu. Rhodes’in adamlarından Alfred Sharpe, Kazembe ile anlaşmalar imzalarken, Frank Lochner, Lozi kralı Levanika ile anlaştı ve Rhodes adına Lozi'lerin Ndebeleler’e karşı korunmaları karşılığında önemli maden yataklarını işletme konusunda önemli ödünler elde etti. 1890'da alman Güney Doğu Afrika’sı ile Britanya etki bölgesi arasındaki sınırı 1891 'de Portekiz sınırını belirleyen bir antlaşma yapıldı. Bugünkü Zimbabve’nin bir parçası olarak kabul edilen ülkenin işgali 1899'da tamamlandı ve ülke ikiye ayrıldı. Bu iki bölge, 1911’de Kuzey Rodezya ile birleşti. BSAC Güney Afrika ve Güney Rodezya’nın işgücü kaynağı olması dışında burasıyla pek ilgilenmedi. Kimberley’den gelen demiryolu 1904’te Zambezi’ye, 1910'da Katanga'ya ulaştı. Bu hat boyunca beyaz sömürgeciler yerleşti. Bunların isteği üzerine, 1924'te Kuzey Rodezya, bir Yasama konseyi kurularak imparatorluğun sömürgesi durumuna getirildi. Önemli bakır yataklarının keşfedilmesi de aynı döneme rastlar.
Siyasal yaşam, 1948'de Northern Rho- desia Congress'in kurulmasıyla örgütlendi ve kentlerde varlık gösteren bu kuruluş, 1951'de Notrhern Rhodesia Africa National Congress'e dönüştü. Bu arada, 1953'te Rodezya ve Nyassaland federasyonu kuruldu ve AvrupalI göçmenleri ve yatırımları buraya çekti. Federasyon içinde, Güney Rodezya'nın üstünlüğü belli bir hoşnutsuzluk yaratırken ( -* ZİMBABVE), bakır fiyatları 1956'da büyük bir düşüş gösterdi.
Genel sekreterliği 1953'ten bu yana Kenneth Kaunda'nın yaptığı African National Congress (ANC) etkinlik ve saygınlığına yeniden kavuştu. Kaunda, 1958’de arkadaşlarıyla birlikte Zambia African National Congress’i (ZANC) kurdu ve ardından United National independence Party (UNİP) başkanı oldu (1960). Colonial Office'in 1961'de Kuzey Rodezya için önerdiği yeni Anayasa çeşitli olaylardan ve bir düzeltmeden sonra 1962’de kabul edildi. Ekimde yapılan seçimlerde, UNİP ve ANC oyların üçte ikisini aldı ve 1963'te federasyon kaldırıldı. 1964’te yapılan genel seçimde UNİP iktidara geldi ve Kaunda Başbakan oldu. 24 ekim 1964’te bağımsızlık ilan edildi: Zambiya, Commonvvealth bünyesinde bir cumhuriyet, Kaunda da Devlet başkanı oldu. BSAC haklarını Zambiya hükümetine sattı. Yeni devlet, Londra ile artık yalnızca Rodezya olarak adlandırılan Güney Rodezya arasında çıkan bunalımın yarattığı sorunlarla uğraşmak zorunda kaldı. Zambiya’nın dışa açılmasını sağlayan tek yol olan demiryolu Rodezya ve Mozambik'in elindeydi. Bu bağımlılığı azaltmak amacıyla, Tanzaniya ile bir anlaşma imzalandı (1966) ve iki ülkeyi FHint okyanusu'na bağlayan yollar geliştirildi. Çin’in yardımıyla, Tanzaniya'yı kateden bir demiryolu yapılmasına karar verildi ve bu yolun 1975’te açılması öngörüldü. Başkan Kaunda, Rodezya, Mozambik ve Güney Afrika’da gelişen ulusal hareketleri desteklediğini açıkladı, bunlara hem yardım etti, hem sığınma olanağı sağladı. Bu arada, Zambiya için yaşamsal bir önem taşıyan Kariba barajından sağlanan enerjinin ortaklaşa kullanımının tehlikeye girmesini önlemek için, Rodezya ile tam bir kopma içine girmekten kaçınıldı. Rodezya, ocak 1973’te sınırlarını kapayarak, bakır dışsatımını durdurdu. 1974 kasımında önemli silahlı çatışmalar patlak verdi. 1975’te Angola'da Lobito demiryolu da kesildi.
1968 seçimlerinde, 105 sandalyeden 80’ini UNİP kazanırken, ANC 23 sandalye aldı. Daha sonraki seçimlerde de bu denge korundu. Aralık 1973’te Kenneth Kaunda, yeniden Başkan seçildi; aralık 1978’de ve ekim 1983’te görev süresi yeniden uzatıldı. Kaunda, ülkede sıkı bir denetim uyguladı. Simon Kapwepwe'nin başını çektiği sağ muhalefet, etnik ayrılıklardan yararlanarak iktisadi yaşamda devlet ağırlığına karşı çıktı. Bunun dışında, Uluslararası para fonu, Zambiya yönetimi üzerinde sıkı bir denetim uyguladı, içten içe var olan hoşnutsuzluk (kendiliğinden patlak veren grevler), köylerden kentlere göç ve çok sayıda işçinin Güney Afrika'ya geçişi huzursuz bir ortam yarattı. İMF'nin önerileri doğrultusunda uygulanan kemer sıkma politikası ve zamlar karışıklığa nenden oldu (aralık 1986). Ekim 1988'de Kaunda altıncı kez Cumhurbaşkanı seçildi. Aynı tarihte yapılan genel seçimlerde tek yasal parti olan Birleşik ulusal bağımsızlık partisi Meclis’teki yerini korudu. Giderek çoğalan dış borçlar ve % 122,5’lere ulaşan enflasyon iç huzursuzluğu arttırdı. Mısır fiyatlarının iki katına çıkarılması üzerine haziran 1990'da Lusaka’da başlayan gösteriler şiddet kullanılarak bastırıldı. Ayaklanmacıların giriştiği darbe girişimi Kaunda’ya bağlı askerler tarafından bastırıldı. Kenneth Kaunda 1991'de yapılması planlanan seçimler öncesinde muhalefet partilerinin kurulmasına izin veren yasayı onayladı (kasım 1990). Ekim 1991'de yapılan parlamento ve başkanlık seçiminde Kaunda ve partisi ağır bir yenilgi aldı. Çokpartili demokrasi hareketi partisi (MMD) mecliste çoğunluğu kazanırken, parti başkanı Frederick Chiluba ülkenin yeni devlet başkanı oldu. Yeni başkan süratle ekonomiyi iyileştirme çalışmalarına girişti. Eski başkan Kaunda yeni iktidara karşı örgütlü bir direnişe hazırlanınca, Frederick Chiluba mart 1993’te "demokrasiyi koruyabilmek" amacıyla olağanüstü hal ilan etti.