Elyazması Nedir?

15. yüzyılda baskı makinesinin bulunmasından önce bütün kitaplar ve okuna­cak metinler elle yazılırdı. Bu tür kitap ve metinlere elyazması denir. Elyazmacılığı za­manla başlı başına bir uğraş, bir sanat duru­muna gelmiştir.
İnsanlar yazılarını önceleri taş, kil tablet, metal ve ağaç levhalar, hayvan kemikleri, bitkisel yapraklar gibi çeşitli maddelerin üstü­ne kabartma ya da kazıma tekniğini kullana­rak yazıyorlardı. İÖ 3000'lerde Mısır'da papi­rüsün kullanılmaya başlamasından sonra yap­raklar birbirine eklendi ve bunların rulo biçiminde sarılıp koruyucu kapların içine yer­leştirilmesiyle ilk elyazması kitaplar ortaya çıktı. Bunu deriden yapılan parşömenlerin bir boyda kesilmesiyle elde edilen sayfaların bir araya getirilip ciltlenmesi izledi. "Kodeks" adı verilen bu tür ciltler bugünkü kitap biçiminin atasıdır. İS 105'te Çin'de kâğıdın bulunmasıyla hem daha çok sayfalı kitaplar yazılmaya başlandı, hem de kâğıt üzerine daha kolay ve güzel yazı yazılabildiğinden elyazması bir sanat durumuna geldi. Kâğıdın Çin'den batıya doğru yayılmasıyla elyazması kitaplar Asya'da, Ortadoğu'da ve Avrupa'da hızla çoğaldı.
Ortaçağda elyazması kitaplardan hızla bir­çok kopya çıkarılıyor, isteyen kişilere ve kurumlara satılıyordu. Hıristiyan dünyasında bu iş daha çok manastırlarda yapılırdı. Bura­larda bütün yaşamını kitap kopya etmekle geçiren pek çok keşiş vardı. Ortaya çıkan kitaplar süslenip ciltlendikten sonra Hıristi­yan dünyasının her yerine gönderilirdi. Ma­nastırlarda kâğıt yerine daha çok parşömen kullanılmıştır.
İslam dünyasında da saraylarda, dinsel merkezlerde, öğretim kurumlarında kitap kopya etmekle görevli kâtipler vardı. Yazısı güzel kişilerden seçilen kâtiplerin yazdıkları kitaplar sunulacağı yere göre çeşitli bezeme­lerle süslenirdi. Bu süslemeler kitaba ayrı bir değer katardı. Ticaret amacıyla çoğaltılan kitaplar çok uzak yerlere bile gönderilirdi. Örneğin İspanya'da yazılmış bir kitabın kop­yası üç ay sonra Bağdat'ta satın alınabilirdi. Basımcılık İslam dünyasına ancak 18. yüzyıl­da girebildiğinden elyazması kitaplar bu dö­neme kadar önemini korudu. Hatta okur­yazar kesimin basılı kitaba hemen ısınamama­sı yüzünden elyazması kitaplar 19. yüzyıl sonlarına kadar varlığını korudu.

Elyazması Nedir?
MsXLabs.org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi & Vikipedi
Elyazması, elle yazılan kitaptır. 15. yüzyılda matbaanın bulunuşuna dek kitaplar elle yazılmış, asıl nüshadan yine el yazısıyla kopya edilerek çoğaltılmıştır. Bu durum gerek yazıcılığın, gerekse kitap süslemenin bir meslek hâline gelmesine yol açmıştır. Türkiye'de 1726'da ilk resmî matbaanın kurulmasından sonra da kitapların elle yazılması sürmüştür. Basım tekniğinin gelişmesiyle ancak Tanzimat'ta basma kitaplar yaygınlaşmıştır.

İslam kültüründe ilk yazma eser Halife OsmanKur'an'ıdır. İslam ilimleri yazmalarla günümüze gelmiştir. Elyazmaları hat, tezhip, ebru, minyatür, cilt sanatlarıyla iç içedir. Çin, Kahire Üniversitesi, British Museum, Paris Bibliotheque Nationale, Vatikan, Berlin, Leningrad, Budapeşte, İngiltere, Malezya, Hollanda, Rusya, Endonezya elyazması merkezleridir. Bütün ülkelerde 6 milyon Arapça ve 4 milyon öteki dilde yazma vardır. Dünyada elyazması koleksiyonu en özgün Türkiye'dedir. 35 merkez ve kütüphanede 500.000 civarında yazma eser vardır.

Süleymaniye Camii külliyesinde 106 koleksiyonda 200 bin civarında elyazması vardır. Bunlar Milli Kütüphane, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, AÜ Tıp tarihi merkezi, TTK, Diyanet, TDK, Cumhurbaşkanlığı, TBMM, Anıtkabir, Süleymaniye külliyesi, Ayasofya, Fatih gibi merkezlerde yazma ve basmadır. İstanbul'da Süleymaniye dışındaki 7 kütüphanede 100 bin yazma bulunmaktadır: Köprülü Kütüphanesi, Atıf Efendi Kütüphanesi, Ragıp Paşa Kütüphanesi, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi, Murad Molla Kütüphanesi. Yazma eser bulunan kurumlar: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İÜ Kütüphanesi, Belediye Kütüphanesi,Kandilli Rasathanesi, Sermet Çifter Kütüphanesi, Tercüman Gazetesi, Topkapı Sarayı, Türk-İslam eserleri Müzesi, Arkeoloji Müzesi, Askeri Müze, Deniz Müzesi, Divan edebiyatı Müzesi, Vakıf Hat Sanatları Müzesi, Sadberk Hanım Müzesi. Eski Şark Eserleri Müzesi, Çinili Köşk, Arkeoloji Müzesi Gülhane'dedir.

Elyazmalarının yapısı zahriye (içkapak), serlevha, temellük kaydı, sima kaydı, mukabele kaydı, besmele ile başlayan hamdele ile süren, salveleyle devam eden metin, dibace, fihrist, hatime, istinsah kaydı, ketebe kaydı bölümlerinden ibarettir.

Tipleri tek nüsha, nadir nüsha, eski tarihliler, müellif hattı, müellif nüshası, sima nüshası, temiz nüsha, mukabele nüshası, istinsah, canlı nüsha, tamam nüsha, sanat nüshası, ithaf nüshası diye ayrılır.

Elyazması yazarına müellif denir. Kopya edene hattat, müstensih denir. Yazarın el yazısıyla olanına müellif hattı denir, yazarın söyleyerek yazdırdığına müellif diktesi denilmektedir. Enine olana cönk, sayfa kenarı notlarına fevaid, ilavelere hamiş, sayfa kenarındaki açıklama notlarına haşiye, yazarın tüm eserlerine bir cilt halinde külliyat, bir ciltteki çeşitli yazmalara mecmuatül resail, kısaltılmış olana muhtasar, değişik yazı tiplerindekine murakka, karalamalara müsvedde, kırkambar yazılarına sefine, derleme kopyalara sevad, şerhedilmişlere şerh, bağımsız notlu olanlara şukka, talikacının yorumlarına talika, açıklamaya tefsir denir. Kur'an yazmaları 30 cüzdür, her cüz 20 sayfadır, her cüz 4 hizibtir, cüzler cüz gülüyle, hizipler hizip gülüyle ayrılır. Telhiscinin özetine telhis, çeviriye tercüme, tamamlayıcı olana zeyl denir. Matbaanın yerleşmesinden sonra yazmalar ortadan kalkmıştır.

Konular, dil, hat, edebiyat, tarih, coğrafya, felsefe, mantık, riyaziyat, fizik, kimya, tıp, zooloji, botanik, sihir, rüya, ansiklopedi, fıkıh, dinbilimleri konularını içerir. Bir yazma eserin en önemli kayıtlarından biri ferağdır (TDEA, 575). Çünkü bu kayıt nüshanın kim tarafından nerede nasıl yazıldığını gösterir. Buna istinsah kaydı da denir ve hicri takvim kullanılır.

Elyazmaları, aklamı sitte denilen sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevkii, rika, talik yazı tipleriyle yazılmışlardır. Diğer yazı tipleri makili, hicazi, kufi, divani, siyakat, nestalik, mağribi, müsenna, celi, gubari diye adlandırılır. Yazmaların incelenmesinde kuyudat (kayıtlar) çok önemlidir. Kayıtlar telif, rivayet, sema, kıraat, münavele, kitabet, mütalaa, nazar, muaraza, tashih, temellük başlıklarını taşımaktadır.
Elyazmaları, kataloglarda toplanmaktadır.

Bunların başlıcaları:

• Fihrist (İbn Nedim).
• Keşfüzzünun (Katip Çelebi).
• Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu (Müjgan Cumbur vd.-1999)
• Geschichte der arabischen litteratur (Carl Brockelmann).
• Geschichte des Arabischen schrifttums (Fuad Sezgin).
• Diyanet İşleri Başkanlığı Elyazması Eserler Kataloğu (Abdullah Ceylan-1988), TÜYATOK, Milli Kütüphane kataloglarıdır.

Diğer araştırmacılar Fehmi Ethem Karatay, Nail Bayraktar, Günay Kut, İsmail Bakar, Ahmet Ateş, Ali Yardım, Abdülbaki Gölpınarlı, Ali Rıza Karabulut, Mehmet Eminoğlu, İsmet Parmaksızoğlu, Helmut Ritter, Osman Ergin, M. Orhan Durusoy, Haluk İpekten, İsmet Binark. Yazmalar hakkındaki en önemli basılı bibliyografya eser Nimet Bayraktar-Mihin Lugal'ın yazdığı Türkiye Yazma eser kütüphaneleri ve bu kütüphanelerde bulunan yazmalarla ilgili yayınlar bibliyografyası'dır (1995).

Elyazmalarının tamiri Kütüphaneler Genel Müdürlüğünce yapılır. İstanbul Yazma ve Nadir Eserler Patoloji ve Restorasyon Araştırma Merkezi'nde eserlerin kaydı, sunumu, korunması, depolanması sağlanır.