Beyin Nedir - Beynin Yapısı ve Görevleri - Sayfa 2

Beyin Olukları

Beyîn yarıkları olarak da bilinir, beyin yarımkürelerinin dış yüzeyinde, beyin lopları denen çeşitli anatomik bölgeleri birbirinden ayıran derin yarıklar. Bu oluklar, insan beyninin en işlevsel bölümü olan beyin kabuğunun alanını artıracak biçimde, beyin yüzeyinin katlanıp kıvrımlanmasından ileri gelir.

Beyin oluklarının en belirginleri şunlardır: Alın ve şakak lopları arasındaki yanal oluk ya da Sylvius yarığı; alın ve yankafa lopları arasında, birincil hareket ve duyu alanlarını birbirinden ayıran orta oluk ya da Rolando yarığı; beyin kabuğunun görme alanını barındıran artkafa lobundaki mahmuzumsu yarık; yankafa ve artkafa loplarını ayıran yankafa- artkafa oluğu; beyin yarımkürelerini beyincikten ayıran enine oluk ve yalnızca nasırsı (katı) madde aracılığıyla aralarında bağlantı kalacak biçimde, iki yarımküreyi hemen hemen bütünüyle ayıran boylamasına oluk.

Beyin-Omurilik Sıvısı

Beyin karıncıklarını ve omurilik iç kanalını dolduran, ayrıca bu oluşumların çevresini sararak sürtünmeleri engelleyen ve darbelerden koruyan duru, renksiz sıvı.

Beyin-omurilik sıvısı daha çok beyin karıncıklarında oluşur, beyin sapındaki kanaldan aşağıya doğru akar ve çevredeki doku boşlukları tarafından emilerek merkez sinir sisteminden ayrılır. Normal bir yetişkinin vücudunda 100-150 mİ kadar beyin-omurilik sıvısı vardır. Özgül ağırlığı düşük olan bu sıvı, tıpkı kan gibi hafif alkali yapıdadır. Yaklaşık yüzde 99’u sudan oluşur, donma noktası 0,57° C dolaylarındadır. Normal olarak 1 mm3’ünde beşten az sayıda akyuvar (tek çekirdekli ya da bazen lenfosit) bulunur, alyuvar ise hiç yoktur; protein ve yağ oranı da kan plazmasınınki kadar yüksek değildir.

Beyin-omurilik sıvısı daha çok mekanik işlevler üstlenir: Beynin ağırlığını taşır; beyin ve omuriliği çevreleyen zarlar ile kafatası kemiklerinin iç yüzeyini döşeyen zarlar arasındaki sürtünmeleri azaltmak için yüzeylere kayganlık kazandırır; başa sert bir cisim çarptığında, darbenin etkisini dağıtan bir tampon işlevi görür. Kafatası içindeki basıncın sabit kalmasını sağlayan da beyin-omurilik sıvısıdır: Kan hacmi ya da beyin dokusu arttığında, sıvı, dengeyi koruyacak biçimde azalır; kafatası içindeki madde hacmi azaldığında ise (örn. beyin küçülmesi) bu eksiği karşılayacak kadar artar. Ayrıca, sinir sistemi içinde çeşitli maddelerin taşınması, örneğin metabolizma artıklarının, antikorların, hastalık ürünü olan çeşitli maddelerin beyin ve omurilikten kan dolaşımına aktarılması, bazı ilaçların sinir sistemi dokularına ulaştırılması da beyin- omurilik sıvısı aracılığıyla olur.

Beyin-omurilik sıvısının nasıl oluştuğu henüz tam olarak açıklanamamıştır; ama ge nel olarak, sinir sistemi boşluklarının iç yüzünü döşeyen zarlardan süzüldüğü ve içine protein, sodyum gibi maddelerin karıştığı sanılır. Sıvının oluşumu kesintisiz bir süreçtir; her 6-8 saatte bir, yani günde 3-4 kez tümüyle yenilenir. Omurilikteki sinir kökleri ve kafatası sinirlerinin çevresindeki boşluklar aracılığıyla sinir sisteminden ayrılan ve bir bölümü doğrudan beyin yüzeyindeki toplardamarlar tarafından emilen sıvı, sonuçta toplardamarlardaki kana karışır. Sıvının dolaşımı pompalayıcı bir organla değil, doğrudan doğruya yerçekimi, sürekli salgılanma-emilme süreçleri, çevre dokulardaki atardamarların kasılıp gevşemesi, solunum, toplardamar basıncı ve vücut hareketleriyle gerçekleşir.

Pek çok bozukluk ve hastalığa ilişkin ipuçları veren beyin-omurilik sıvısının büyük bir tanı değeri vardır. Bu amaçla, bel omurlan arasına sokulan içi boş bir iğneyle sıvıdan örnek alınır (bel ponksiyonu) ve gerek görünümünün, gerek kimyasal özelliklerinin incelenmesiyle birçok hastalık saptanabilir. Normalde renksiz ve duru olan sıvının bulanıklaşması, merkez sinir sistemi zarlarının ihtihaplandığım, sıvıda kan görülmesi ise beyinde herhangi bir kanamayı akla getirir.

Sıvı almak için yapılan bel ponksiyonu sırasında, Ayer su manometresi denen bir aygıtla, beyin-omurilik sıvısının basıncı da ölçülür. Basıncın, normal değerler olan 70-150 mm’nin üstüne çıkması menenjiti, beyin apsesini ya da urunu ve kanama olasılıklarını düşündürür.

Bazen Oueckenstedt testi uygulanarak, boyun toplardamarlarına bastırılmasıyla sıvı basıncında gözlenen değişiklikler incelenir. Basıncın birdenbire yükselmesi ve düşmesi normaldir; basıncın yavaş bir biçimde değişmesi ya da hiç değişmemesi, örümceksizar altı aralıkta, sıvının omurilikteki dolaşımını engelleyen bir tıkanıklık bulunduğunu gösterir; bu da omurilik urlarının belirtisi olabilir.

Beyin-Omurilik Zarları, menenj ya da meninks olarak da bilinir, beyni ve omuriliği saran üç zarsı kılıf: Incezar (pia mater), örümceksizar (arachnoidea ya da araknoit) ve sertzar (dura mater). Beyin karıncıklarını ve örümceksizar ile incezar arasındaki boşluğu beyin-omurilik sıvısı doldurur. Beyin zarlarının ve beyin-omurilik sıvısının temel işlevi merkez sinir sistemini korumaktır.

İncezar. İncezar, doğrudan doğruya beyin ve omurilik yüzeyine değen ve bu yapılara sıkıca yapışmış, olan iç örtüdür. Lifli dokudan yapılmış, çok ince bir zar olan bu örtünün dış yüzeyi, sıvıları geçirmediği sanılan yassı ve çokgen hücrelerden oluşmuş bir katmanla kaplıdır. Beyne ve omuriliğe giden kan damarları incezarı delerek geçer. İncezar bu damarlarla birlikte beynin derinliklerine doğru ilerler ve kan damarlarıyla arasında küçük bir boşluk bırakarak sinir dokusuna sıkıca yapışır.

Örümceksizar.İncezarın üstünde yer alan bu ikinci zar ile incezar arasında, örümceksizar altı aralık denen bir boşluk bulunur. Son derece ince, saydam ve kolayca örselenebilen bir doku olan örümceksizar da lifli dokudan yapılmıştır ve incezar gibi, büyük olasılıkla sıvıları geçirmeyen yassı ve çokgen hücrelerden oluşmuş bir katmanla kaplıdır. Yalnız, örümceksizar, incezardan farklı olarak, beyin yüzeyindeki bütün girinti ve çıkıntıları izlemez; bu özelliğiyle, sinir sisteminin yüzeyi ile duvarları arasında bazen dar, bazen geniş boşluklar bulunan bol bir torba gibi düşünülebilir.

Örümceksizardan kaynaklanan çok sayıda lif, özellikle beyin bölgesinde, örümceksizar altı aralığı aşarak incezarın yapısına karışır. Örümceksizar ile incezarın ortak embriyolojik kökenlerinin kalıntıları olan bu ince ve narin liflere örümceksi direkler ya da bölmeler denir.

Sertzar. Üç beyin zarının en dışta bulunanı, kalın, sağlam ve yoğun lifli dokudan oluşan sertzardır. Bu zarın iç yüzeyi, incezarın ve örümceksizarm yüzeyindekilere benzeyen yassı, çokgen hücrelerle kaplıdır. Öbür iki zardan çok daha karmaşık bir düzeni olan sertzar, basit bir tanımla, örümceksizarı saran ve çok çeşitli işlevleri yüklenebilecek biçimde değişikliğe uğramış olan bir kesedir.

Sertzarın kafatası içinde kalan bölümü, beyin dokularından aldığı kanı kalbe taşıyan büyük toplardamar kanallarını (sinüsleri) çevreler ve destekler. Ayrıca, ara bölme denen çok sayıda çıkıntıyla beyne de destek olur. Bu çıkıntılardan biri, beyin orağı denen ve beynin iki yarımküresi arasında uzanan orak biçiminde bir bölmedir. Beyincik çadın denen başka bir bölme de, beyinciğin üstünde sağlam bir çatı oluşturur. Beyni örten sertzarın dış bölümü, aynı zamanda kafatası kemiklerinin iç yüzeyini kaplayan bir örtü işlevini görür.

Sertzar, omurga kanalının içinde iki katmana ayrılır. Bu iki katman arasında, yağ ve ince duvarlı toplardamarların bulunduğu bir boşluk uzanır. Dış katman omurga kanalının kemik örtüsünü oluştururken iç katman da beyindeki sertzarda olduğu gibi, sertzar altı aralık denen sıvı dolu dar bir aralıkla örümceksizardan ayrılır. Yalnız bazı bölümlerde, arada böyle bir boşluk bulunmaz ve sertzar ile örümceksizar kaynaşır. Bu iki zar arasındaki kaynaşma bölgelerinin en önemlisi, sertzardaki büyük toplardamar kanallarının duvarlarıdır. Bu bölgelerde, örümceksizarm parmak biçimindeki çıkıntıları sertzarı delip geçerek, toplardamarların içine doğru uzanır. Örümceksizar tomurcukları adıyla bilinen bu çıkıntılar beyin-omurilik sıvısının, sertzar altı aralıktan toplardamar kanallarına geçmesine yardımcı olur.

Beyincik

Omurgalılarda, beynin, kas hareketlerinin eşgüdümünü denetleyen ve beyin sapma bağlı olan bölümü. Beyincik, üstündeki bol kırışık ve kıvrımlarıyla halkalı bir solucanı andırdığı için kurtçuk (vermiş) denen enlemesine bir lif köprüsüyle birbirine bağlanmış, koni biçiminde iki parçadan oluşur. Üç çift beyincik sapıyla beyin sapına bağlanmış olan bu yarımkürelerden her biri üç loba ayrılmıştır. Beyin yarımkürelerinde olduğu gibi, beyincik de de, bozmaddeden yapılmış bir üst örtü ile akmaddeden yapılmış bir iç kütle ayırt edilir.

Bozmaddenin en dış katmanı olan beyincik kabuğunun dış yüzeyinde bir molekül katı, bunun altında Purkinje hücreleri denen, çok iri nöronlardan oluşmuş bir ara kat bulunur. İnsanda oldukça büyük ve kütlesel olan beyinciğin ağırlığı, omuriliğin toplam ağırlığından daha fazladır. Beyincikte bilinçli algılama söz konusu olmadığı gibi, bu organın eşgüdüm işlevlerini istemli olarak değiştirmek de olanaksızdır. Beyinciğin yıkıma uğraması, duyularda ve zekâda herhangi bir yitime yol açmazken, algılama bozukluklarına ve ayakta durmayı, yürümeyi, dengeyi etkileyen kas hareketlerinde eşgüdüm yitimine neden olur.