Türk Boyları - Oğuz Boyu (Oğuzlar)

Oğuzlar,

Orta Asya’daki yurtlarından yayılarak ortaçağ boyunca geniş bir bölgede etkin olan göçebe halk topluluğu. Türkiye Türkleri ile Türkmenistan, Azerbaycan, İran ve Irak Türklerinin atası sayılır.

Sponsorlu Bağlantılar

Altı ve Dokuz Oğuzlar. Oğuzların Asya Hunlarının (Xiongnular) kabile birliğine bağlı oldukları, sonraki örgütlenmelerinde de Hun toplum yapısının bazı izdüşümlerini bir ölçüde taşıdıkları yönünde göstergeler vardır. Hun dili üzerindeki bazı araştırmalar da dillerinin Türkçe ile Moğolca arasında yer aldığını, eski Türk dilleriyle bağlantılı olduğunu, leksikolojik ve morfolojik bakımdan da Erken Osmanlı Türkçesine benzediğini göstermektedir. Başlangıçta yalnızca, bugün Göktürkler olarak bilinen bir başka akrabalık kümelenmesiyle sınırlı olan Türk sanının Oğuzlar için de kullanılması, toplumsal ve ekonomik yapı benzerliğinin yanı sıra, farklı akrabalık kümelenmelerinin tekrar tekrar aynı siyasal yapı altında ilişkiye geçmesinin ve etnik bakımdanda bütünleşmelerinin sonucudur.

“Oğuz” adının yer aldığı en eski kayıt, Göktürk yurdunun kuzeyindeki Barlık Irmağı kıyısında 6. ya da 7. yüzyıldan kalma bir yazıtta yer alır. Bu yazıt, erdemli bir alp olarak beyliğe erişecekken küçük yaşta ölen “Öz Yiğen Alp Turan” için dikilmiş bir anıt taştır. Öteki üç Barlık yazıtı da büyük olasılıkla Oğuzlara ve Oğuz beylerine aittir. Bu dönem, söz konusu yazıtlarda “Altı Oğuz budun” biçiminde anılan topluluğun bir kabile federasyonu içinde örgütlendiği aşamayla çakışır. Oğuzlar bu dönemden sonra Göktürk egemenliğindeki toprakların kuzeyine göç etmiş olmalıdırlar.

Orhun Yazıtları’nda “Türk budun” dışında “Dokuz (Tokuz) Oğuz budun” olarak anılan topluluk özellikle 7. yüzyılın son çeyreği ile 8. yüzyılın ilk yansı boyunca, Tuğla (Toğla) Irmağı boyunca Göktürklere karşı egemenlik mücadelesi vermiştir. Oğuz boylarının Baz Kağan önderliğinde Kutluk (Kutluğ) Devleti’nin kuruluşuna, kendi göçebe düzenlerinin sarsılacağı kaygısıyla karşı çıktığı, bunun için Kuzey Çinli Tabgaçlar (Çince Bei Wei) ve Kitanlarla (Hitanlar) anlaştığı bilinmektedir. Yirmiyi aşkın yerde Oğuzlardan söz edilen Orhun Yazıtları’nda (Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları) bu topluluk sık sık yağı (düşman) adıyla anılır ve Türk Budununu yok olmanın eşiğine nasıl getirdiği anlatılır. Bu ifadeler, bir konfederasyon oluşturma ve bunu güçlendirme doğrultusunda Türklerin Oğuzları denetim altına alma çabasını yansıtır. Yazıtların başka yerlerinde ise Türkler ile Oğuzların birleşme dönemlerindeki öğütler ve Bilge Kağan’ın iki buduna da yönelen seslenişleri yer alır.

Göktürklerin yeniden toparlanmasını önlemeyi başaramayan ve sonunda İlteriş (il-Tiriş) Kağan’ın (682-92) buyruğuna giren Oğuzlar bir süre onlarla birlikte davrandılar ve Kırgızlar üzerine yürüdüler. Ama Bilge Kağan döneminde (716-734) sık sık ayaklanarak dört (ya da beş) kez Türklerle savaşa tutuştular. Dokuz Oğuzlardan bu savaşlarda önemli rol oynayan Üç Oğuz boyları Dokuz Tatarlarla işbirliği yaptı. Yenik düşen bazı Oğuz boyları Çin’e göç ederken, yurtlarında kalanlar Uygurların Basmıllar ve Kartuklarla birleşerek Göktürk egemenliğine son vermesine en önemli desteği sağladılar. Ama Oğuzlar bu kez de Uygurların onları boyunduruk altına alma girişimlerine karşı ayaklandılar, bu amaçla Çikler ve Kırgızlarla ittifak kurdular.

Sirderya Oğuzları. Uygur egemenliğinin sona ermesinden (840) önce ya da en geç o dönemde batıya göç ettiği sanılan Oğuz boyları Sirderya (Seyhun) Oğuzları olarak Dokuz Oğuzlardan ayırt edilir. Bunların önceleri bir bölümü, daha sonra da hemen tümü “Türkmen” adıyla anılmıştır. Karluklar ile Halaçların da Türkmen olarak adlandırıldığı bilinmektedir. Ama Türkmen sanı yüzyıllar boyunca, özellikle Anadolu, İran, Irak ve Suriye’de Oğuz soyundan gelenler için kullanılmıştır. Ote yandan 10. yüzyıl İslam coğrafyacılarının Beşbalık (Bişbalık) bölgesinde yaşayan Uygurlardan “Tokuz Guzz” adıyla söz etmeleri, Orhun bölgesinde Göktürk egemenliği altında bulundukları dönemden başlayarak Oğuzlar ile Uygurların kaynaşmasının göstergesi sayılabilir. Çeşitli aşamalardan sonra Türkiye Oğuzlarının Türk adıyla nitelenmesi ise özgül nedenlerin sonucudur. Selçuklu ve Osmanlı devletlerinde nüfusun başat ve çoğunluk kesimini Müslüman Oğuzlar oluşturuyor ve bunlar Türk olarak anılıyordu. 19. ve 20. yüzyıllarda Türk milliyetçiliği geçmişe yönelerek Türklüğün Orta Asya’daki kapsamını çok genişletmiş, etnik köken birliğini belirttiği varsayılan bu adı gerçekte farklı başlangıçlardan türeyerek ortak bir siyasal oluşumu paylaşmış bütün kavimler ve akrabalık kümeleri için kullanmıştır.

Sirderya Oğuzlarının 11. yüzyılda kullandığı birçok sözcük Doğu Türklerince bilinmiyordu. Oğuzların lehçesi de doğu Türklerinin lehçesinden oldukça farklıydı. Bu veriler Sirderya Oğuzlarının 8. yüzyıldan beri bu bölgede yaşadıklarını düşündürmektedir. Ama Sirderya Oğuzları ile Dokuz Oğuzlar büyük olasılıkla tek bir kavmin iki bölüğü olarak yayılmışlardır. Bu durumda, Dokuz Oğuzlar arasındaki Üç Oğuzlar ve Altı Oğuzlar ayrımının Sirderya Oğuzları arasında Üçoklar ve Bozoklar ayrımına dönüştüğü varsayılabilir. Buna karşılık, Dokuz Oğuzlar ile Sirderya Oğuzları arasında yalnızca benzerlik bulunduğu varsayılırsa, Sirderya Oğuzlarının On-oklarla ilişkilendirilmesi daha anlamlıdır.

Oğuzlar 10. yüzyılın ilk yarısında özellikle Seyhun Irmağının orta yatağına kadar olan alan ile ırmağın iki yanından kuzeye uzanan steplerde kabile beylerinin kendi içlerinden seçtiği tek bir yabgunun buyruğunda yaşıyorlardı. Seyhun’dan Hazar Denizine kadar, Emba (Cim), Mugayar (Mugocar) Dağları, Irgız Irmağı, Karakum, Ulu-Tag (Uludağ) ve Kiçi-Tag (Kiçidağ) çevreleri Oğuzların yurduydu. Bu hattın kuzeybatısında Peçeneklerle, kuzeyinde ise Kimeklerle ilişkileri vardı; doğuda önce Karluklar, 11. yüzyıldan sonra da Çigiller yer alıyordu. Seyhun çevresi ve ırmağın kuzeyi İslam coğrafyacılarınca Oğuz Çölü (el-Mefâzâtü’l- Guzziye) olarak adlandırılıyordu. Güneyde ise Oğuzlar ile İslam ülkesi arasında görece belirgin bir sınır vardı; Harezm’deki Cürcaniye (Urgenç), onun kuzeybatısındaki Cit ve Aral Gölünün güneyindeki Bar atiğin Arap-İslam uygarlığının Oğuzlara karşı sınır kasabalarıydı.

Oğuz yabgularının kışlığı, Seyhun’un ağzı yakınlarındaki Yeni-Kend’di. Oğuzların bir bölümünün yerleşim alanlarına egemen olması ve zamanla bir bölümünün de yerleşikleşmesi sonucunda Cend ve Huvâre kentleri de Oğuz yabgulannm denetimine girdi. Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati’t- Türk’te belirttiğine göre Sepren (Sabran), Karaçuk, Suğnak, Karnak ve Sitgün Oğuzlarının başka halklarla yan yana yerleşik yaşadıkları kentlerdi. Oğuzların ticari ilişkiye yöneldikleri başlıca kent ise bir Müslüman yerleşmesi olan Sepren’di. Oğuzların Müslümanlaşması da yerleşik yaşama geçmelerine koşut olarak gelişti ve 11. yüzyıl başlarında büyük ölçüde tamamlandı. Ama çoğunluktaki göçebe Oğuzlar kandaş törelerini sürdürdüler; ne ölçüde katmanlaşmış olsalar da uygar toplumlara özgü sınıflaşmanın uzağında kalan bu boylar yerleşik Oğuzları yatuk (“tembel”) adıyla anıyorlardı.

Savaş ve fetih yoluyla genişleme geleneğini sürdüren göçebe Oğuzlar, Peçenekleri Karadeniz’in kuzeyine kadar göç ettirdiler, Hazarlar ile savaştılar ve güneydeki İslam ülkelerine akınlar düzenlediler. Doğuda Karluklara ve Çigiller ile Kimeklerin Kıpçak boyuna karşı sürdürdükleri savaşlar da hemen hiç kesintiye uğramadı. Oğuz yabguları ve beyleri Abbasi, Karahanlı, Gazneli ve Samani devletlerinin siyasal ve askeri ilişkilerinde de etkili oldular. 1003 ve 1004’te Müslüman Oğuzların desteğindeki bir Arap ordusunun Karahanlıları yenmesi Oğuzlar için zengin ganimet olanakları sağladı. Oğuzların bazı kolları ise daha uzak bölgelere göç etmeyi yeğlediler. Örneğin yaygın kanıya göre yabgunun buyruğundaki bir subaşı iken ayaklanan ve gitgide daha büyük bir Oğuz kümelenmesini yönetiminde toplayan Selçuk Bey önderliğindeki Kınık boyu Selçuklu hanedanının atası oldu. Gene de Oğuz yabguluğu 11. yüzyıl başlarına değin etkinliğini korudu. Bağımsız yabguluğun büyük olasılıkla Kıpçak saldırıları sonunda yıkıldığı bilinmekteyse de, yıkılış tarihi tam olarak belli değildir.

Hun kabile birliğinin önderi shanyu' yu andıran, ama Hunların konfederatif yapısına göre belki daha sınırlı bir işlevi olan yabguluğun gerçekte kabileler arasında bir tutunum mekanizması olduğu anlaşılmaktadır. Ama göçebe yönetimlerin pekişmesi ve yönetici katmanların oluşmasıyla birlikte, yabguluğun bir yönetim kurumuna dönüşerek hanlığa koşut bir gelişim gösterdiği öne sürülebilir. Gene de bu yönetim odağı, devlet yönetiminden ve hükümdarlıktan ayırt edilmelidir. Oğuzlardaki öteki önemli sanlar arasında subaşı, küz (kül), erkin, ymal ve tarhan sayılabilir.

Oğuzların toplum ve yönetim düzenindeki dağılma, yabgu egemenliğinin zayıflamasının ve bunun doğurduğu otorite boşluğunun değil, bütün katmanlaşma eğilimlerine karşın başlangıçta temel niteliği bakımından eşitlikçi olan kandaş askeri demokrasi yapısının dışına taşan eğilimlerin sonucudur. Kamusal nitelikli yönetim sorumluluğunun töresel çerçeveyi aşmaya yönelmesi ve kabile toplumu yapısını zorlaması bu gelişmenin başlıca etmenlerinden biridir. Ama devlet örgütlenmesine geçiş aşamasında, bu örgütlenme biçiminin kandaşlık ilişkilerine son vermek için kullandığı pek çok iktidar yöntemi gene kandaşlıktan ödünç alınmıştır. Örneğin Selçuk’un daha sonra yabgu unvanını alması, devlet örgütlenmesine yönelmiş bir önderliğin eski kandaşlık ilişkilerinin kalıntılarından yararlanarak bir meşruiyet çerçevesi yarattığını gösterir. Daha sonra Osmanlılarda da II. Murad döneminde en son kandaşlık kalıntılarının sona erdirilmesi çabasıyla Oğuz geleneğinin canlandırılması, gerçekte devlet örgütlenmesinin bütün kuramlarıyla olgunlaştığını gösterir; hemen aynı dönemde gene Oğuz kökenli Akkoyunlularda da bir tür “Oğuzculuk” kurgulanmıştır.

Oğuzların 11. yüzyılın ilk yansında Karadeniz’in kuzeyine gelmiş bulunan, en çok 20-30 bin çadırlık bir kolundan Bizans kaynaklarında Uz, Rus kaynaklarında ise Tork (çoğul Torki) adıyla söz edilir. Bu Oğuz kolunun Tuna’ya indiği (1065), Yunanistan’a kadar geniş bir bölgeyi yağmaladığı, bir salgın hastalık yüzünden sayılarının azaldığı, sağ kalanların Bizans hizmetine girdiği bilinmektedir. Bunların bir bölümü Bizans sınırlarında Makedonya’ya yerleşmiştir (1071’deki Malazgirt Savaşı’nda Bizans ordusundan Selçuklu saflarına geçen Uz askerleri bunlardandır). Ama Makedonya Uzları uzunca bir süreç sonunda Slavlaşmıştır.
12.yüzyılın ortalarında, Karaçuk Oğuzlarının Oğuz yurdundan ayrılmayan önemli bir kütlesi Karahanlılann egemenliği altında yaşıyordu. 1141’de Horasan’a gelen Oğuzlar, Üçok ve Bozok adlarıyla özellikle Belh yöresini yurt tuttular ve Büyük Selçuklu sultanına yılda 24 bin koyun vergi ödediler. 1153’te patlak veren savaşta Büyük Selçukluları yenerek Sultan Sencer’i tutsak ettiler. Bu beklenmedik zafer Oğuzlara Horasan’a egemen olma fırsatını veriyordu; ama devlet yönetimi deneyimlerinin zayıflığı yüzünden Harezm, Serahs, Fars ve Kirman bölgelerine dağıldılar. Kirman’da bağımsız olan Oğuz Beyi Dinar ( 1185-95) “melik” sanını aldı. Fars’a giden Oğuzlar da Salgurlular devletini kurdular. Binlerce çadırdan oluşan Oğuz-Salgur kolu 12. yüzyıl boyunca Türkmen adıyla Anadolu’ya ve Suriye’ye göç etti. Bu akınlar sonucunda Anadolu’ nun Türkmenleşmesi iki yüzyıl sürdü. Yemen’deki Guzz süvarileri, Akkoyunlu ve Karakoyunlu aşiretleri, Azerbaycan’daki Şahsevenler ile Beğdili ve Avşar boyları da Oğuz yayılmasının öbür kollarını oluşturuyordu.

Türkmenler gerek Büyük Selçuklu gerek Anadolu Selçuklu devletlerine karşı önemli ayaklanmalar gerçekleştirdiler. Bu nedenle her iki devlette de Oğuzlar ordu örgütlenmesinin dışında tutulmaya başladı; devlet öncesinin toplumsal dokusunun bozulduğunu gören kandaş kökenli birimlerin tepkisi ordu gücüyle bastırıldı.

Ekonomik ve toplumsal örgütlenme. 11. yüzyılda Oğuzların çoğunluğunun mal varlığını koyun sürüleri, yılkılar (at sürüleri) ve develer oluşturuyordu. At “binit”, deve de “yüklet” olarak kullanılıyordu. Ama Oğuzlar koyun etinin yanı sıra at ve deve etini de beslenme amacıyla kullanıyorlardı. At eti yemenin özellikle törensel bir işlevi vardı; ölenlerin atlarını yeme töresi uzun süre varlığını korudu. Yerleşik Oğuzlar ise ticari etkinliğe özellikle Müslüman tüccarların etkisiyle başladılar. Oğuz yurdundan geçen ve Harezm’den İtil bölgesine giden yol Oğuzların ticari ilişkilerinin gelişmesine katkıda bulundu. Oğuzlar, Harezm’de Cürcaniye ve Baratigin, Maveraünnehir’de de Sabran kentlerine gelerek koyun sürülerini satıyorlardı.

Sirderya Oğuzlarının örgütlenme biçiminin ve daha eski kültürel özelliklerinin belirgin yönleri, Oğuz menkıbe ve destanlarında görülür. Evrensel kandaşlık ilkeleri, Asya kandaşlığının en eski özelliklerinin izleri ve Oğuzların en eski yaşam biçiminin anıları bu menkıbe ve destanlarda {bak. Oğuz Kağan Destanı; Oğuzname) iç içe geçmiş biçimde bir arada bulunur. Oğuzların ürünleri konusundaki başlıca kaynak, Reşided- din’in Camiü’t-Tevarih adlı yapıtındaki “Tarih-i Oğuzân ve Türkân ve Hikâyât-ı Cihangir-i O” başlıklı bölümdür. Bu bölümün tarihsel yöntemle çözümlenmesi “Oğuz Kağan”ın tarihsel bir kişilikten çok, 24 boyluk Oğuz örgütünün simgesi olarak belirdiğini gösterir. Divanü Lügati't-Türk ile Ebu’l- Gazi Bahadır Han’ın Şeceri-i Terâkime’ sinde de Oğuzlarla ilgili bilgiler vardır.

Oğuzlar konusunda bilinenlerin çoğuna kaynaklık eden Dede Korkut Kitabı görece yakın geçmişte, 15. yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Kitap, Oğuzların yaşamında eski ile yeni olanı iç içe sunar. Bunlar arasında en eski öğeler, Öğuzların Anadolu’ya geçmeden önce Maveraünnehir’deki dönemlerine, daha sonra da Anadolu’nun kuzeydoğusuna gelen Oğuzların Trabzon’ daki Rum devletiyle çatışmalarına ilişkindir. Öykülerin daha sonraki metinlerinde Kıpçaklar ve Bizanslılar tek bir “kâfir” kavramında birbirine karışır.

Belirli bir aşamanın ürünü olduğu anlaşılan Oğuz “boyları” temel kaynaklarda şöyle sıralanır.

• Bozoklar: Kayı, Bayat, Alkaevli (Alkabölük), Karaevli, Yazır (Yazgır), Dodurga (Tutırga), Döğer (Töker), Yaparlı, Avşar, Kızık, Beydili, Karkın.
• Uçoklar: Bayındır, Beçeneg (Peçenek boyu), Çavuldur (Çavundur), Çepni, Salur (Salgur), Eymür, Alayundlu, Yüregir, İğdir, Büğdüz, Yıva (Iva), Kınık.

Anadolu’da yerleşik düzene geçen Üçoklar ve Bozoklar, Anadolu Selçukluları, Dulkadıroğulları, Ramazanoğulları ve Osmanoğulları gibi devletlerin nüfus bileşiminde ağırlığı oluşturmuşlardır. Orta Anadolu’ya göçenlerin yoğun olarak yaşadıkları bölge uzun süre “Bozok” adıyla tanınmıştır. Geleneksel kanı, Oğuzların İslâmî benimsemesinden önce üstünlüğün Bozoklarda olduğu yönündedir. Oğuz yabguları ile Müslüman Türk hanedanlarının çoğunun Kayı, Yazır, Avşar ve Beydili gibi Bozok boylarından olması bu kanıyı desteklemektedir. Buna karşılık Üçoklardan Eymür boyundan da bey hanedanları vardır. Dede Korkut öykülerinde de üstün kol, Bayındır Han ve Bey Salur adlarının simgelediği gibi Üçoklardır.

Oğuz görenekleri. Dede Korkut Kitabı’nda töre, alp geleneği, ozan görenekleri, insan-silah ilişkileri ve Oğuz silahları sıkça gündeme gelir. Silahın, özellikle okun, örgüt-inanç ilişkisini yansıtan yönleri belirginleşir. Bu metinde savaş ve silah kullanımıyla ilgili terim ve deyimler 200’e yaklaşır. Oğuz göreneklerinin çeşitli motifleri arasında anaerkillik döneminin kalıntılarını yansıtan öğeler de yer alır.

Oğuz töresine göre her Oğuz boyunun “damgası” Oğuz Han tarafından verilmiştir ve Oğuz boylarının her birinin birer ongunu vardır. “Döl-alma”, “kargış”, “ant içme” ve alp pratikleri; kutsal olanın yer-su biçiminde gözükmesi; kutsallığı bozacağı inancıyla su kullanımının sınırlı tutulması Oğuzların önemli görenekleri arasındadır. Oğuz töresine göre öldürülenin öcünün bütün kabile tarafından alınması gerekir; baba ölünce oğlu üvey annesiyle evlenebilir. Kan Turalı, Kara Çekür, Kırk Kınık, Bozaygırlı Beyrek gibi bazı alplerin “yüzlerine bakılmazlık” gereğince peçeli olarak gezmesi anaerkilliğin bir kalıntısını yansıtır. Ayrıca kadın alplerin erkek alplerden farksız bir yiğitlik gösterdiği (örn. Beyrek’in, nişanlısı Banu Çiçek’le güreşmesi ve yenilmekten güç kurtuluşu) anlatılır. Yas, ölü aşı ve gömme âdetleri (ölünün mezar-eve oturtularak buraya içki dolu kap konulması), şaman inançlan, av, savaş ve toylara verilen önem Oğuzların kültür kalıtının parçalarıdır. Müslüman Oğuzlar, eski geleneklerinden zamanla bir ölçüde uzaklaşmışlardır. Oğuzların Müslümanlaşmadan önce de öteki tanrılardan üstün “Tengri” adlı en yüce bir varlığa inanmalarının İslâmî benimsemelerini kolaylaştırdığı öne sürülür. Eski Oğuz şamanlarının yargıçlık, hekimlik ve kâhinlik yaptıkları, ayin yönettikleri bilinir.

OĞUZLAR

Batı Türkleri'nin (Türkmenistan, İran, Azerbaycan, Irak, Suriye, Anadolu ve Rumeli) ataları olan ve daha sonra “Türkmenler" adıyla anılan türk topluluğu.

Oğuzlar’ın ilk anayurdu ormanlık Ötüken bölgesiydi. Oğuz destanına göre Oğuz Han’ın Günhan, Ayhan, Yıldızhan, Gökhan, Dağhan ve Denizhan adlı 6 çocuğu vardı. Bunlardan her birinin dörder çocuğu oldu. Oğuz boylarını oluşturan bu 24 çocuğun adları şudur:

• Günhanoğulları: Kayı, Bayat, Alkaevli, Karaevli (totemleri şahin);
• Ayhanoğulları: Yazır, Döger, Dodurga, Yapariı (totemleri kartal);
• Yıldızhanoğulları: Avşar, Kızık, Begdili, Kargın (totemleri tilki);
• Gökhanoğulları: Bayındır, Peçenek, Çavuldur, Çepni (totemleri kurt);
• Dağhanoğulları: Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüregir (totemleri kılıç);
• Denizhanoğulları: iğdir, Büğdüz, Ytva, Kınık (totemleri çakırdoğan).

Oğuz Han'ın ölümünden sonra bu 24 oğuz boyu Gökhanoğulları, Ayhanoğulları ve Yıldızhanoğulları'nın oluşturduğu Bozoklar ve Günhanoğulları, Dağhanoğulları, Denizhanoğulları'nın meydana getirdiği Üçoklar adıyla 12’şerli olarak ikiye bölündü. Daha sonra Bozoklar’la Üçoklar aralarında anlaşmazlığa düşüp üstünlük savaşına girişince, bunların bir bölümü Onoguriar adıyla Kafkasya taraflarına göçüp orada Sabirler'le birleşerek Uturgur topluluğunu oluşturdular (550-557). Ote yandan, Ötüken yeni kurulan Göktürk devletinin istilasına uğrayınca (552), oğuz boylarının bir bölümü yine anayurtlarından göçerken, geriye kalanlar da bölgenin çeşitli yerlerine dağılarak aralarındaki birliği bozdular.

Doğu Göktürk devletinin yıkılıp da (630) Çin egemenliği altında tutsaklık döneminin başlaması üzerine bölgede bulunan oğuz boyları (oklar) yeniden birleşmeye başladılar. Bu arada, Batı Göktürk imparatorluğu'nun topraklarında yaşayan Oğuzlar da bu devletin bağımsızlığı sona erince (659), "Onoklar" adı altında bir araya geldiler. Doğuda 630-650 arasında ilk kez 6 boy birleşti. Kutluğ Kağan Doğu Göktürk devletini yeniden canlandırdığında (682) boy sayısının 9'a yükselmesiyle bunlar "Dokuz Oğuzlar” adını aldılar. Göktürk devletinin yeniden kuruluşunu hoş karşılamayan ve Ötüken'e girmesini engellemek için Orhon ırmağı boylarında Kutluğ Kağan'a karşı savaşan Dokuz Oğuzlar, şu boylardan oluşmuştu: Kutluğ Kağan’ın ardılı Kapağan'ı tuzağa düşürerek öldüren (716) Bayırkurlar, Hunlar, Tongralar, Sekiyeler, Husiyeler, Kipiler, Atiyeler, Pesiler ve Pukular.

Aynı topraklarda yaşayan öteki oğuz boylarından Topalar birliğe katılmazken, Telenkutlar'la Hikiyeler Göktürkler’ in buyruğunda kendi soydaşlarına karşı savaştılar. Göktürk imparatorluğu yıkıldıktan (745) sonra Oğuzlar yerlerinden ayrılmadıkları gibi, Bilge Kağan döneminde (716-734) Çin'e göçen boylardan Tölösler, İarduşlar ve Türkeşler de geri dönerek Uygur devletinin kurucusu Kutluk Bilge Kağan'ın yönetimi altına girdiler. Ancak, Uygur devleti Kırgızlar tarafından ortadan kaldırılınca (840), oğuz boylarının batiya, güneye ve kuzeye doğru büyük göçleri başladı. Kuzeye göçen ürünkay, kıyat, kangurat, iğreç, usun, bayavut, nukuz, öngüz, sulduz ve kingüt boyları zamanla başka türk boyları ve çeşitli yabancı ka- vimlerle birleşerek "Otuz Tatar” ve “Dokuz Tatar" denen toplulukları oluşturdular.

Cengiz imparatorluğu kurulduktan sonra Moğollarla kaynaşan bu topluluklar, Moğol İmparatorluğu dağıldıktan sonra bağımsız benliklerine kavuşup yeniden ortaya çıkarak bugünkü Kırım ve Kazan halkının ataları oldular. Batıya ve güneye göçen oğuz boyları, eski Batı Göktürk devletinin topraklarında yaşayan öteki Oğuzlar (Onoklar) ve başka türk boylarıyla birleşerek karluk ülkesiyle Hazar denizi arasında uzanan bölgede Oğuz Yabgu adını verdikleri bir devlet kurdular. Bu devletin kuzey sınırları dışına birliğe katılmayan oğuz boylarından Kimekler, kuzey - batı sınırları dışına da yine onlardan biri olan Peçenekler yerleşti. Merkezi Sir Derya (Seyhun) ırmağı ağzındaki Yenikent olan bu devletin başında “Yabgu" denen bir hükümdar vardı. Yabgu naibi “külerkin", ordu komutanı da "subaşı” unvanıyla anılırdı. Devletin sınırları içinde yaşayan oğuz boylarının bir bölümü konargöçer yaşam biçimlerini sürdürürken, geriye kalanlar da yerleşik bir yaşam düzenini benimsemişlerdi. Komşuları Kartuklar ile sürekli savaş durumunda bulunan Yabgu Oğuzlar, öteki komşuları Peçenekler'i de yurtlarından söküp Karadeniz'in kuzeyine göçmek zorunda bıraktılar.

Kıpçaklar'ın sürekli saldırıları karşısında Oğuz Yabgu devleti sonunda yıkıldı (1000). Devletin dağılması üzerine yurdundan ayrılan subaşı Selçuk’un kinik boyu, İslam ülkelerinin bulunduğu güney-batı’ya inerek müslümanlığı kabul etti ve onların hizmetine girdi. Daha sonra Selçuklular diye anılan bu oğuz boyu, başbuğları Tuğrul Bey’in önderliğinde Irak ve İran'da Büyük Selçukiu imparatorluğu'nu kurdu (1038). Oğuzlar'ın bir başka kolu olan Uzlar da devlet dağıldıktan sonra kuzeye yönelip Kıpçaklar’la birleşerek Peçenekler’i Kuzey Karadeniz kıyılarından batıya kovdular. Ardından, Dokuz Ogurlar ve Otuz Ogurlar'la bir araya gelen Uzlar, itil (Volga) bulgar devletini kurdular.

Göç etmeyerek eski yurtlarında kalan Oğuzlar'ın önemli bir bölümü de Karaçuk dağlarıyla Mangışlak yarımadası arasında uzanan bölgeye çekildi. Kuzeyden gelen bir baskı sonucu güneye göçen ve Karahanlılar’ın izniyle Maveraünnehir’e yerleşen Karaçuk Oğuzları (1140), aynı bölgede yaşayan Karluklar'la birlikte bu devletin hizmetine girdiler. Ancak, Maveraünnehir'i istila eden Karahıtaylar'la güçbirliği yapan Kartuklar tarafından bölgeden kovulmaları üzerine Horasan’a geçip Belh yöresine yerleşerek Selçuklu hükümdarı Sencer'e bağlandılar. Bir süre sonra Sencer, yönetime karşı ayaklanan bu Oğuzlar'ın üzerine yürüdü (1153). Yapılan savaşta büyük bir zafer kazanan Oğuzlar, Sencer’i tutsak aldılar, başkent Merv başta olmak üzere Horasan’ın önemli bir bölümüne egemen duruma gelerek kinik boyundan inen Oğuzlar’ın kurduğu Selçuklu devletinin parçalanmasına yol açtılar. Ancak, başlarında yetenekli bir hükümdar bulunmadığı için devlet kuramayarak birbirlerine düştüler ve kısa sürede birkaç kola ayrılıp dağıldılar. Aralarında sadece yazır boyu Yağmur Han başkanlığında Nasa’nın batısında yurt tutarak Harizmşahlar’a bağlandı (1160).

Öte yandan, Dinar adlı başbuğlarının yönetiminde Sarahs bölgesinde yaşayan ve yaklaşık 20 boydan oluşan kalabalık bir oğuz topluluğu, sonuna kadar savaşımlarını sürdürmelerine karşın, Harizmliler bölgeyi ele geçirince parçalanıp dağıldı (1173). Bunlardan 5’i salur boyunun önderliğinde Fars bölgesine (Basra körfezi çevresi) göçtü. On boydan oluşan 10 000 kişilik bir grup da bayat, kargın, Yaparlı Oğuzları'nın yönetiminde Kirman’ı istila etti. Dinar'ın buyruğunda kalan öteki 5 boy, Cürcan'da tutunmaya çalıştıysa da Harizmşahlar'ın sürekli baskısı karşısında bunlar da Horasan'dan çekilip Kirman'a gitmek zorunda kaldılar (1185). Ülkeye tam anlamıyla egemen olan Dinar, kendisine başkaldıran Oğuzlar’ı ezip denetim altına aldı. Ona bağlanmak istemeyen oğuz boylarının bir bölümü Fars'a göçtü. Dinar’ın ölümünden (1195) sonra yönetimi ele geçiren Oğuzlar'ın salur boyu, Fars ve Kirman'da "Irak Oğuzları” diye de anılan Salgurlu atabeyliğini kurdu. Beylik, Hulagu tarafından ortadan kaldırıldı (1265).

Batı Asya'ya gelip müslümanlaştıktan sonra Türkmenler adıyla anılmaya başlayan oğuz boylarının yayılışı Anadolu’ya da yöneldi. Moğol istilası nedeniyle Türkistan'ın büyük ölçüde yıkıma uğraması üzerine türkmen adı verildikten sonra oğuz adı unutulan bu boyların batı doğrultusunda göçleri sürekli olarak iki yüzyılı aşkın bir zaman sürdü. Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu kuran boyların önemli bölümü Anadolu'ya gelip yerleşti. Türkmen adını alan bu Oğuzlar, burada Anadolu Selçuklu devletini, Anadolu beyliklerini, Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerini, Osmanlı İmparatorluğu'nu; Suriye, Irak, Eicezire ve Azerbaycan'da ArtuLzenoi. ildenizll Salourlu atabeyliklerini; İran'da Ismailliler ya da Haşşaşinler devletini, Safevi, Avşar, Kaçar hanedanlarını kurdular.