Göktürk Devleti MsXLabs.org
Göktürkler 552-742 arasında Orta Asya’da birçok Türk boyunun Asena boyu önderliğinde birleşmeleriyle oluşmuş bir topluluk ve tarihte “Türk” adını kullanmış ilk devlettir.”Gök” adı da Türkler’in o zamanki inanışlarına gore taptıkları Gök Tanrı’dan gelir.Göktürkler’in siyasal,yönetsel ve toplumsal alanda yarattığı geleneğin izleri daha sonraki Türk devletlerinde de belirgin olarak görülür.
Orta Asya’da yaşayan Türk boyları büyük Hun Devleti’nin 216’da parçalanmasından sonra yaşamlarını eskisi gibi dağınık olarak sürdürmeye başladılar.Zaman içinde bunların bir bölümü Çin’e bir bölümü Avarlar’a bağlanmak zorunda kaldı.Altay Dağları’nın doğu eteklerinde yaşayan Asena Boyu da 6. yüzyılın başlarında Avarlar’a bağlı durumdaydı.Bu sıralarda Asene Boyunun başına geçen Bumin 530’larda bağımsız davranmya başladı.534’te Batı Tabgaç hükümdarıyla kendi adına siyasal bir ilişki kurdu ve fetihlere girişti.Bumin,Toles Boyu’nun 546’da Avarlar’a karşı giriştiği ayaklanmayı bastırarak gücünü gösterdi.Avar hükümdarından da bundan böyle kendisine ve halkına daha farklı davranmasını istedi.bu isteğin geri çevrilmesi üzerine Tabgaçlar’la birleşen Bumin 552’de Avar ordusunu büyük bir bozguna uğrattı.Avarlar’ın büyük bir bölümü Çin’e sığınırken,bir bölümüde Batı’ya göç ederek 563’te Avrupa’da yeni bir devlet kurdu.
Böylece Göktürk devletini kuran ve Hunların eski başkent bölgeleri Ötüken’i merkez edinerek “Kağan” sanı alan Bumin, batı bölgesinin yönetiminide “Yabgu” sanı verilen kardeşi İstemi’ye bıraktı.
Bumin 552’de ve büyük oğlu Kolo’nun da 553’te ölümü üzerine başa geçen küçük oğlu Muhan döneminde Göktürkler döneminde iyice güçlendiler.Muhan Kağan Tabgaçlar’la işbirliğini sürdererek Moğolları ve Tibetliler’i yenilgiye uğrattı.555’te de Avar Devletine kesin olarak son verdi.557’de Batı Tabgaç Devletinin dağılması üzerine onların elindeki topraklarıda ülkesine kattı.Batı bölgesini yöneten İstemi’de Altay Dağlarından Tanrı dağlarına kadar uzanan toprakları egemenliği altına aldı.Akhunlar üzerine akınlar düzenledi.Bu devlete komşu olan İran’daki Sasanilerle siyasal ilişki kurdu.İpek yolunun önemli bir bölümünü denetimi altında tutan Akhunlulara karşı Sasanilerle birleşen İstemi 562’de bu devlete son verdi.Akhunların toprakları Göktürklerle Sasaniler arasında paylaşıldı.Böylece Maveraünnehir ile batı Türkistan’nın doğu kesimi,Kaşkar,Hoten gibi merkezler ve en önemlisi İpek Yolunun denetimi Göktürklerin eline geçti.Bu durumdan hoşnut kalmayan Sasaniler İpek ticaretini baltalamaya giriştiler.Bu kez Bizans İmparatorluğu ile ilişki kuran İstemi,Bizansın Sasaniler üzerinde baskı yapmasını sağlayarak İpek yolu ticaretini yeniden düzene soktu.
Göktürkler’I büyük bir imparatorluk haline getiren Muhan 572’de,İstemi de 576’da öldü.Muhan’ın yerine kardeşi Tapo,İstemi’nin yerine de oğlu Tardu geçti. Budacılık’I benimseyen Tapo döneminde ülkede Çİn’nin etkisi güçlendi. Tapo Çin’nin içişlerine de karıştı.Pekin’e bir sefer dü ülkede Çİn’nin etkisi güçlendi. Tapo Çin’nin içişlerine de karıştı.Pekin’e bir sefer düzenledi ve Çin yönetiminden bazı ödünler kopardı.Ama Tapo’nun öldüğü yıl olan 581’de Çin’de Sui hanedanı birliği sağlayınca bu kez durum tersine döndü.Bundan sonar Çinliler Göktürkler’in içişlerine karışmaya başladılar.Çinliler Tapo’nun ölümünden sonra devlet konseyinin Kolo’nun oğlu İşbara’yı hükümdar ilan etmesi üzerine, Muhan’ın oğluyla Tapo’nun oğlunu yeni hükümdara karşı kışkırtılar. Büyük bir karışıklık içine düşen Göktürkler üstünde Çİn’in etkisi iyice arttı.İşbara’nın 587’de ölümünden sonra başa geçen bütün hükümdarları Çinliler belirledi.Bu arada batı bölgesini yöneten Tardu Göktürkler’in birliğini sağlamak için bazı girişimlerde bulundu.600’de Çin’e yönelik seferinde başarısızlığa uğradı ve ağır kayıplar verdi.602’de Ötükeni ele geçirmek için başlattığı harekatta geçtiği topraklara çok sert davranması üzerine birçok Türk boyu ayaklandı.Kaçmak zorunda olan ve 603’te öldüğü sanılan Tardu’dan sonra batı bölgesi de Çin etkisine girdi.Bu durumda birçok Türk boyu Göktürk yönetiminden ayrılmak zorunda kaldı. Tölesler,Onoklar,Karluklar gibi kalabalık bazı boylarında ayaklandıkları da görüldü.Sonunda Çinliler 630’da once doğu bölgesinin,ardından da batı bölgesinin yönetimini bütünüyle ellerine aldılar.
630-680 arası Göktürkler’in karanlık dönemidir.Bu yıllarda Çinliler’in başa geçirdikleri hükümdarlar göstermelik birer kişi olmaktan öteye geçemediler.Bu dönemin en öenmli olayı Çin sarayının koruma birliğinde görevli bir Göktürk soylusu olan Kürşad’ın darbe girişimidir.Kürşad’ın 639’da 40 arkadaşıyla birlikte Çin hükümdarını öldürüp yönetime el koyma girişimi başarısızlığa uğradı;Kürşad ve arkadaşları öldürüldü.Bu arada dağılmış durumdaki boyları birleştirmek yolunda gizlicve tasarılar yapan önderler de vardı.Bunlardan biri Kutluğ’du ve boylarla yakın bağlar kurup başkanlığını kabul ettirdi.En büyük yardımcısıda daha sonra Göktürk tarihinde önemli rol oynayacak olan Tonyukuk’tu.İkisi birlikte 681’de Çin’e bir akın düzenleyerek öenmli ölçüde ganimet elde ettiler.Bu başarıları başka boyların da onlara katılmasını sağladı.İyice güçlendiğine inanan Kutluğ 682’de bağımsızlığını ilan edip “il kurtaran” anlamına gelen İlteriş adını alarak İlteriş Kağan diye anılmaya başlandı.Çin’e birçok sefer düzenleyen İlteriş Kağan en büyük düşmanı olarak gördüğü bu ülkeyi zayıflatmayı amaçlıyordu.İlteriş Kağan 692’de öldüğünde geride eski topraklarına büyük ölçüde egemen olmuş bir Göktürk Devleti bıraktı.Çocukları Bilge ile Kültigin’in yaşları küçük olduğundan yerine kardeşi Kapağan Kağan geçti.Onun döneminde de Çinliler ve Kırgızlar’la sürekl, svaşlar oldu.
Kırgızlar’I yendikten sonra iyice genişleyen ülkenin yönetimini yeniden düzenleyen Kapağan Kağan,küçük kardeşi Tosifu’yu doğu bölgesine ağabeyi İlteriş’in oğlu Bilge’yi de batı bölgesine “şad”(komutan) olarak atadı.KapağanKağan’la anlaşmazlığa düşen Tonyukuk da Bilge’nin yanındaydı.Kapağan Kağan 716’da ölünce yerine oğlu İnel Kağan geçti.Ama Kapağan Kağan yönetiminin sert tutumu yüzünden baş gösteremeyen karışıklıkları öneleyemeyen İnel Kağan kısa bir süre sonra Kültigin tarafından tahttan indirildi.Kültigin ağabeyi Bilge’yi Kağan yaptı,kendisi de ordunun yönetimini üstlendi.Bilge Kağan dönemi siyasal bakımdan en kararlı dönem oldu.Ancak Tonyukuk’un 725’te,Kültigin’in de 731’de ölümünden sonra Bilge Kağan yalnız kaldı. O da 734’te öldürülünce Göktürkler yeniden karışıklık içine düştüler.Bilge Kağan’dan sonra tahta geçen oğlu Türk Bilge Kağan ile Tengri Kağan’ın yaşları küçük olduğundan yönetim anneleri Pofu’nun elinde kaldı.Bundan yararlanmak isteyen Basmıllar,Karluklar ve Uygurlar birleşerek Asena soyundan gelen başbuğunu 742’de Kağan ilan edip.Göktürk egemöenliğine son verdiler.745’te de yönetim Uygur Başbuğu Kutluğ Bilge Kül’ün eline geçti.Bundan sonra Göktürk topraklarında Uygur egemenliği başladı.
Göçebe topluluklardan oluşan Göktürkler’in büyük bir bölümü devletin oluştuğu dönemde köyler ve kentler de kurmuşlardı.Isıkgöl yakınlarındaki Barsan kalıntıları Göktürkler’in yerleşik uygarlığının bir hayli gelişmiş olduğunu göstermektedir.Göktürkler büyük ölçüde hayvancılık ve tarımla uğraşırlardı.Ama madencilik yapan bir kesim de vardı. Bunlar özellikle demircilikte çok ileriydiler. Altya Dağları ile Sayın Dağları’ndan çıkarılan cevherin işlenmesiyle elde edilen demirden daha çok sdavaş ve tarım araç gereçleri yapılırdı.Göktürkler’in Türk tarihindeki önemli rollerinden biri de ilk Türk alfabesini oluşturmalarıdır.Yazıtları, 38 harften oluşan bu Türk tarihinin en önemli belgeleri oldukları gibi türk dilinin de en eski yazılı örnekleridir.
Kaynak:
Göktürk Devleti'nin Yıkılışı
