Küçük Ünlü Uyumu

Küçük Ünlü Uyumu
Küçük ünlü uyumu kuralı iki yönlüdür:
1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa son­raki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.

2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.

Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.

Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.

Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.


Ünlü Daralması (a - ı, e – i)
Türkçede a, e ünlüsü ile biten fiillerin şimdiki zaman çekiminde, söyleyiş ve yazılışta da a ünlüleri ı, u; e ünlüleri i, ü olur: başlıyor, kanı­yor, oynuyor, doymuyor; izliyor, diyor, gelmiyor, gözlüyor.

Birden çok heceli ve a, e ünlüleri ile biten fiiller, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu fiillerdeki a, e ünlülerinde söyleyişte yaygın bir daralma (ı ve i'ye dönme) eğilimi görülür. Ancak, söyleyişteki ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez: başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım, gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim.

Buna karşılık tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir: diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yi­yerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip. Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazı­lışta korunur

Bir kelimedeki ünlü harflerin düzlük-yuvarlaklık ve darlık genişlik yönünden uyumudur.
Düzlük - yuvarlaklık uyumu da denir.

İki Temel Kuralı Vardır:

1- Kelimenin ilk hecesi düz (a- e- ı - i) ise diğer hecelerdeki ünlülerde düz (a- e- ı - i) olmalıdır.
Düz Düz
(a- e- ı - i)=(a- e- ı - i)

2- Kelimenin ilk hecesi yuvarlak (o-ö-u-ü) ise ondan sonraki ünlüler düz-geniş (a-e); ya da
dar-yuvarlak (u-ü) olmalıdır.

Yuvarlak (o-ö-u-ü) = düz-geniş (a-e) ya da dar-yuvarlak (u-ü)

Uyarı:1
K.Ü.U. aranırken bir önceki hecedeki sesli harfe göre değerlendirme yapılır.

ÖR:
Kapılar (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
s ıcaklık (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
s onsuzluk (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
ö ykücüler (Y-Dy-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
tükenmek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
ş ahit (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
b arış (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
hayvan (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
s özünden (Y-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
kurtulmayı (Y-Dy-Dg-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
tadıyla (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
köstebek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
k orucu (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

D= Düz
Y= Yuvarlak
Dy= dar-Yuvarlak
Dg=Düz-Geniş

Uyarı:2
Bazı Türkçe kelimelerin ilk hecesinde “a” varsa ikinci hece “b,m,v” ünsüzlerinin biriyle başlıyorsa; bu ünsüzlerden sonra gelen ünlü , dar yuvarlak “u” olabilir. Bu tür kelimeler Türkçe’dir; fakat kurala uymazlar.
ÖR:
yağmur (yağmır),
hamur (hamır),
çubuk (çubık),
savurmak (savırmak,
havuç,
karpuz,
avuç…

Uyarı:3
Tek heceli ve birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Ses,
kuş,
atasözü,
özveri…

Uyarı:4
Dilimizdeki –yor ve –ki eki küçük ünlü uyumunu bozar.
Gülüyor
seviyor
onunki
şununki

Uyarı:5
Küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler dilimize yabancı dillerden girmiştir.
Radyo,
koro,
polis,
potin,
torpil,
komik,
döviz,
balon,
havuz…

1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Kuralı
Türkçe’de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçe’yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. (Çocuklar, çiçekler, güzel). Bu durum, kelimenin Türkçe olup olmadığını bize gösterir.

Bazı kelimeler Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir:
Zamanla ses değişikliğine uğramış bazı sözcüklerde bu kurala aykırılık olabilir. Ana bu
kelimeler Türkçe sayılır : kardeş (kardaş, karındaş), elma (alma), hangi (hangı, kangı), anne (ana).
Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.
Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe’nin yapısına uygundur. Hanımeli….hanım + eli
Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde –yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak,
-gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır. Getiri-yor, Sabah-ki,
Yeşil-imtırak…

NOT: Bazı yabancı kel. Tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe’de kel –c- harfi ile başlamaz)

**** Yukarıda belirtilen durumlar dışında, bir sözcük büyük ünlü uyumuna aykırı yapıda ise, o sözcük yabancı kökenlidir. Dünya, otomobil, kitap …Bu kelimeler yabancı kökenli olduğundan büyük ünlü uyumuna uymazlar.

2.KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU Kuralı
Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf
olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir.

Küçük Ünlü uyumuna uyan kelimelere örnek : Kalem, kitap, merak, sevgi, odun

Küçük Ünlü uyumuna uymayan kelimelere örnek: Horoz, palto, sembol, karpuz..

Bazı kelimeler küçük ünlü uyumuna uyduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir: Kalem, kitap …
Buna göre bir kelimenin Türkçe olabilmesi için her iki kurala da uyması gerekir.
Büyük Ünlü uyumu incelenirken kelimelerin tüm heceleri dikkate alınır. Yani dört heceli bir kelimede ilk üç hece büyük ünlü uyumuna uyarken, son hece uyumu bozuyorsa, bu kelimeler kurala uymamış olur. Getiriyor, otururken… Küçük ünlü uyumunda ise yan yana gelen her hece dikkate alınır.
Örneğin, “kolaylık” kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o’dan sonra ikinci hecede düz-geniş –a-, son hecede düz sesli –ı- yer almıştır.
Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin küçük ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime küçük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır. Ko – lay – lık (Yuv.-düz/geniş-düz)

Kuraldışı: -o- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede –u- olabilir. Bu tür kelimeler küçük ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçe’dir.

Örnek: Hamur,
avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk...