Ünlü Düşmesi

Ünlü Düşmesi
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan iki heceli kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler genellikle düşer: ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağra, bağrım, beniz / benzi, beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu, geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı, oğul / oğlu; çevir- / çevril-, devir- / devril-.

Ünsüzlerin Nitelikleri
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.

Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır. Bunlar: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır:

1. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere tonlu (yumuşak) ün­süzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.

2. Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere tonsuz (sert) ünsüzler denir: ç, f, h, k, p, s, ş, t.

Kökeni Türkçe olan kelimelerin so­nunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Ancak, anlam farkını belirtmek üzere ad, od, sac gibi birkaç kelimenin yazılışında buna uyulmaz: ad (isim), at (binek hayvanı); od (ateş), ot (bitki); sac (yassı demir), saç (kıl).

Dilimizdeki hac, şad, yâd gibi birkaç örnek dışında, alıntı ke­limelerde tonsuzlaşma kuralına uyulmuştur: sebep (< sebeb), kitap
(< kitab), bent (< bend), cilt (< cild), bant (< band), etüt (< etüd), metot
(< metod), standart (< standard), ahenk (< aheng), hevenk (< aveng), renk (< reng). Bu gibi alıntılar ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında kelime sonundaki tonsuz ünsüzler tonlulaşır: sebep / sebebi, kitap / kitabı, bent / bendi, cilt / cildi, etüt / etüdü, metot / metodu, ahenk / ahengi, hevenk / hevengi, renk / rengi.

UYARI : Bazı alıntı kelimelerde tonlulaşma (yumuşama) olmaz: ahlak / ahlakın, cumhuriyet / cumhuriyete, evrak / evrakı, hukuk / hukuku, ittifak / ittifaka, sepet / sepeti, tank / tankı, bank / bankı.

Birden fazla heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri ünlüyle başlayan bir ek aldığında tonlulaşarak b, c, d, ğ'ye dönü­şür: kelep / kelebi; ağaç / ağacı, kazanç / kazancı; geçit / geçidi, kanat / kanadı; başak / başağı, bıçak / bıçağı, çocuk / çocuğu, dudak / dudağı, durak / durağı, uzak / uzağı.

Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri ise iki ünlü arasında çoğunlukla korunur: ak / akı; at / atı; ek / eki; et / eti; göç / göçü; ip / ipi; kaç / kaçıncı; kök / kökü; ok / oku; ot / otu; saç / saçı; sap / sapı; suç / suçu; süt / sütü; üç / üçü. Ancak, tek heceli olduğu hâlde sonundaki ünsüzü tonlulaşan kelimeler de vardır: but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu.

İki heceli olup birinci hecesinde geniş (a, e, o, ö), ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunduran bazı Türkçe ve yabancı kelimelere ünlü ile başlayan veya tek ünlüden oluşan bir ek getirildiğinde kelimenin vurgusuz hâle gelen ikinci hecesindeki dar ünlünün düşmesine hece düşmesi denir. Buna orta hece düşmesi de denir:

Örnekler:
ağız→ağzı, burun→burnu, koyun(bağır, döş)→koynuna, alın→alnı, oğul→oğlu, gönül→gönlüm, beniz,→benzi,
ömür→ömrüm, cürüm→cürmü, hüküm→hükmü, fikir→fikri...
ileri-le-mek→ilerlemek, koku-la-mak→koklamak,
kavuş-ak→kavşak, uyu→uyku, devir-→devril-...

Bazı durumlarda geniş ünlüler de düşebilir:
nerede→nerde, burada→burda, şurada→şurda...

Bazı Arapça kelimelere (isim) yardımcı fiil getirildiğinde de hece düşmesi görülür:
kayıp→kaybolmak, emir→emretmek, keşif→keşfetmek, sabır→sabretmek...

Gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece düşmesi olmayabilir.

Oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.

Özel isimlerde hâliyle hece düşmesi olmaz:
Gönül’e, Ömür’ü...

Kurallar ve Örnekler
→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:

Örnekler:
Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu, akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→ ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım, ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→ yanlış…

→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Örnekler:
Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-..
→ -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Örnekler:
Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…

→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer:

Örnekler:
Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin, ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana…

→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ’ işareti konur:

Örnekler:
Karac’oğlan, n’eylersin…

→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülür.Buna “ünlü aşınması” denir:

Örnekler:
Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde…

Ek Fiil Düşmesi ve İle’nin Ekleşmesi
İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:

Örnekler:
Gelmiş - i - di → gelmişti, sevimli – idi → sevimliydi(i/y)

→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i’yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i’sini y’ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir. (ÖSS sorusu!)

Türkçede her hecede bir ünlü bulunur. Bu nedenle ünlü düşmesinin olduğu yerde aynı zamanda hece sayısı da düşer.

* İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kimi sözcükler ünlüyle başlayan ek aldığında ünlü düşmesi (hece düşmesi) görülür.

NOT: Ünlü düşmesini yazıda göstermemek bir yazım yanlışıdır.

sabır – ım → sabrım (doğru) sabırım (yanlış)
ünlü düşmesi

burun – u → burnu (doğru) burunum (yanlış)
ünlü düşmesi

nesil – i → nesli (doğru) nesili (yanlış)
ünlü düşmesi

gönül – üm → gönlüm (doğru) gönülüm (yanlış)
ünlü düşmesi

* Ad ile yardımcı fiilden oluşan bazı birleşik fiillerde “ünlü düşmesi” görülür. Bu tip birleşik fiillerde ünlü düşmesini yazıda göstermemek ve ad ile yardımcı fiili ayrı yazmak bir yazım yanlışıdır.

Ad Yard. Fiil
şükür et– → şükret– (doğru) şükür et– (yanlış)
ünlü düşmesi

kayıp ol– → kaybol– (doğru) kayıp ol– (yanlış)
ünlü düşmesi
(* ünsüz yumuşaması: p › b)

* Yapım ekleriyle sözcük türetilirken bazen “ünlü düşmesi” görülür.

sıyır- – ık → sıyrık (doğru) sıyırık (yanlış)
ünlü düşmesi
ayır- – ım → ayrım (doğru) ayırım (yanlış)
ünlü düşmesi
sarı – ar– → sarar– (doğru) sarıar– (yanlış)
ünlü düşmesi
kavur- – ul– muş → kavrulmuş (doğru) kavurulmuş (yanlış)
ünlü düşmesi
savur- – ul– an → savrulan (doğru) savurulan (yanlış)
ünlü düşmesi

* Bazı birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında “ünlü düşmesi” görülür.
pazar ertesi → pazartesi
kayın ana → kaynana
ne için → niçin
ne asıl → nasıl
ünlü düşmesi

* Yer-yön anlamı taşıyan bazı sözcüklerde “ünlü düşmesi” görülür. Bu tip sözcüklerde, daha çok söyleyişte görülen “ünlü düşmesi”ni yazıda göstermek bir yazım yanlışı değildir. Her iki biçim de yazım kurallarına uygundur.

bura – da → burda (doğru) burada (doğru)
şura – da → şurda (doğru) şurada (doğru)
ora – da → orda (doğru) orada (doğru)
içeri – de → içerde (doğru) içeride (doğru)
dışarı – da → dışarıda (doğru) dışarıda (doğru)
ileri – de → ilerde (doğru) ileride (doğru)
nere – de → nerden (doğru) nereden (doğru)
ünlü düşmesi

* Hece ölçüsüyle söylenen, yazılan şiirlerde kalıba uydurmak amacıyla ünlü düşürebilir.
Güzelliğin on par’etmez (para etmez)
ünlü düşmesi
Bu bendeki aşk olmasa
Âşık Veysel

Yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla söylenmiştir. Şair birinci mısrayı “Güzelliğin on para etmez” biçiminde söylese, 9 hece olduğu için şiirin ölçüsü bozulacak. Ölçüye uydurmak için bir ünlüyü düşürüyor, hece sayısı 8 oluyor.

ÜNLÜ DÜŞMESİ
omuz-u > omzu
sabır - ı > sabrı
akıl - ı > aklı
burun - u > burnu
gönül - üm > gönlüm
ağız - ı > ağzı
fikir - i > fikri
zihin - i > zihne
alın - ı > alnı
sıyır-ık > sıyrık
Koku-lamak....koklamak
Kızıl-armak....kızarmak.
Ayır-ım...ayrım.
Çevir-il...çevrilmek.
Kayıp-olmak...kaybolmak.
Hapis-olmak...hapsolmak.
şükür-etmek...şükretmek.
yumurta-la-mak...yumurtlamak.
kok-u-la-mak...koklamak.
sız-ı-la-mak...sızlamak.
kavur-ul-mak...kavrulmak
savur-ul-mak...savrulmak

ÜNSÜZ DÜŞMESİ
küçük - cük > küçücük
büyük - cek > büyücek
Minik-cik...minicik.
Ufak-l...ufalmak.
küçük-mse...küçümsemek.
ufak-cık...ufacık.
çabuk-cak...çabucak.
yüksek-l...yükselmek.
sıcak-cık...sıcacık.
ufak-l...ufalmak.
Rast gelmek...rasgelmek