Kurallı Birleşik Fiiller

KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER

Yapılış şekilleri şunlardır:Fiil + yardımcı fiil

Sponsorlu Bağlantılar

Herhangi bir fiille “yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek” yardımcı fiillerinden oluşur.
Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, “yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma” olmak üzere dört anlam ifade eder
İki fiil arasına “-a,-e,-ı,-i,-o,-ö,-u,-ü” zarf-fiil eklerinden biri girer.

1)Yeterlik Fiili:

Fiil + “-E” + bil- şeklinde yapılır.
Anlam:
Ahmet bu işi başarabilir. Başarmaya gücü yeter. Yeterlik
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. Etmesi olası. Yeterlik Olasılık
Yanınıza gelebilir miyim?İzin verir misiniz? Yeterlik İstek isteme, rica etme
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir. Buna izi var yeterlik izin verme

Olumsuzu şöyledir:
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Başar-a-bil-i-r › başar-a-ma-z
Aç-a-bil-i-r-im › aç-a-ma-m
Oku-y-a-bil-i-r-im › oku-y-a-ma-m
Gel-e-bil-i-r-iz › gel-e-me-y-iz
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Yaz-a-bil-i-r-im › yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im
Oku-y-a-bil-i-r-ler › oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler
İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Doğ-a-bil-i-r › doğ-ma-y-a-bil-i-r
Ol-a-bil-i-r › ol-ma-y-a-bil-i-r

2)Tezlik Fiili:

Fiil + “-İ” + ver- ve Fiil + “-İ” + gel- şeklinde yapılır.
Anlam:
Bana bir çay alıver. Tezlik, çabukluk
Birden karşısına çıkıverdi. Apansızın
Onu bir kenara atıvermişler Önemsememe, gelişigüzel yapma
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi Apansızın
Olumsuzu:
Kapıyı açıvermedi açmadı tezlik
Kapıyı açmayıver açma önemsememe

3)Sürerlik Fiili:

Fiil + “-E” + kal-
Fiil + “-E” + gel-
Fiil + “-E” + dur- şeklinde yapılır.
Anlam:
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış
Bakakalırım giden her geminin ardından
Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.

Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Beni burada alıkoyamazsınız.
Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:
Geçen arabalara bakıp durdu.
Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.
Olumsuzu az da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş.

4)Yaklaşma Fiili:

Fiil + “-E” + yaz-
Anlam:
Merdivenden inerken düşeyazdı. Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.
“Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı” (Baki)

Birleşik Fiiller
birleşik fiillerİki veya daha fazla sözün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Yapılışına göre üç grupta incelenebilir:

a. Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen adsoylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.

Etmek
“Bu olay beni çok tedirgin etti.”
“Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.”
“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”
“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözler birleşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir. “Etmek” yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir:

“Bu ev söylendiği kadar etmez.” cümlesinde “etmek” eylemi “değer, tutar” anlamında kullanılmıştır. Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir. “Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.” Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir. “Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.

Olmak
“Adam birden ortalıktan yok oldu.”
“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.”
“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.”
“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”

Yukarıdaki cümlelerdeümlelerinde altı çizili eylemler birleşik eylemdir. “Kardeşim bu yıl doktor olacak.” cümlesinde “olmak” eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da birleşik fiil yapmıştır.Olmak” yardımcı eylemi kendi anlamında da kullanılabilir. “Benim de bazen hayallere daldığım olmuştur.”

“Olmak” fiilinin birleşik eylem yapıp yapmadığını anlamak için onu kendinden önceki sözcükle kullanabiliriz. Örneğin “doktor olmak” anlamlı bir fiildir de “daldığım olmak” anlamlı değildir.

Bunların dışında kullanılan “eylemek, kılmak” gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini “etmek” eylemine bırakmışlardır.

Seyreyledim eşkal-i hayatı
Ben havz-ı hayalin sularında

dizelerinde altı çizili eylem “eylemek” yardımcı eylemiyle yapılan bir birleşik eylemdir. “Sözü etkili kılmak için sözcükleri iyi seçmek gerekir.” cümlesindeki “etkili” sözcüğü de “kılmak” yardımcı eylemiyle yapılmıştır.

b. Kurallı Birleşik Fiiller
Bunlar belli kurallara göre yapılan ve her birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir. Yardımcı eylemden önce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yapılır. Dört grupta incelenir.

Yeterlik Fiili
Yapmaya gücü yetmek anlamında olan bu fiilin yapılışı “fiil + a(e) + bilmek” şeklindedir.

“Kapıyı biraz açabilir miyiz?”
“Sizinle ben de gelebilirim.” cümlelerinde altı çizili fiiller yeterlik fiilleridir. Bu fiilin olumsuzunda yardımcı eylem tamamen ortadan kalkar.

“Soruyu kimse çözemedi.”
“Çok aradım, ama bulamadım.” cümlelerinde altı çizili sözcükler yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir. Görüldüğü gibi yardımcı eylem yoktur. Fiile “-ama-, -eme-” şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur.

Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem olumlu hem olumsuz şekilleri getirilebilir. “Bu soruyu o da çözemeyebilir.”

Tezlik fiili
Anlamında bir çabukluk ifadesi olan tezlik fiilinin yapılışı “fiil + ı (i, u, ü) + vermek” şeklindedir.

“O kadar soruyu bir saatte çözüverdi.”
“Şu paketleri üçüncü kata çıkarıver.” cümlelerinde altı çizili fiiller tezlik fiilidir. Bu fiilin olumsuzu, az da olsa kullanılır:

“O kadar bekledim, bana bir mektup bile yazıvermedin.”

Olumsuz bir fiilin tezlik fiili olması durumunda ise, fiil “vazgeçme, bırakma” anlamları verir: “Adamın üzerine fazla gitmeyin, sonra bir daha gelmeyiverir.”

Sürerlik Fiili
Anlamında bir devamlılık görülen bu fiilin yapılışı şu şekildedir:

Fiil + a(e) + kalmak
durmak
gelmek

“Kavga edenlerin haline bakakaldı.”
“Sen olayı düşünedur, ben şu yazıyı müdüre verip geleyim.”
“Asırlar öncesinden süregelen bu adetleri bırakmak kolay değil.” cümlelerinde altı çizili fiiller sürerlik fiilleridir. Bu fiillerin olumsuzları kullanılmaz.

Yaklaşma Fiili
Anlamında “az kalsın olacaktı” ifadesi görülen bu fiilin yapılışı “fiil + a(e)+ yazmak” şeklindedir; yazı dilinde pek kullanılmaz, yerel bir söyleyiştir.

“İşe giderken yolda düşeyazdım.” cümlesinde altı çizili sözcük yaklaşma fiilidir.

c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Belli bir yardımcı fiili olmayan, sözcüklerin kendi anlamları dışında bir anlam verecek biçimde kaynaştıkları birleşik fiillerdir. Bunların büyük çoğunluğunu deyimler oluşturur.

“Tüm canlılar dile gelmişti sanki.”
“Her yeni düşünceye karşı çıkman doğru değil.”
“Burada geçen yıl meydana gelen olayda, iki kişi ölmüştü.”
“Bu davranışı, onu herkesin gözünden düşürdü.” cümlelerinde altı çizili sözler birer anlamca kaynaşmış birleşik fiildir.