Yüklemin Yerine Göre Cümleler (Kurallı-Devrik)

Yüklemin Yerine Göre Cümleler

1. Kurallı (Düz) Cümle

Sponsorlu Bağlantılar

Kurallı cümle veya düz cümle, herhangi bir dilde cümlenin öğelerinin o dilin dilbilgisindeki cümle kuruluşu kurallarına göre sıralandığı cümle türü.
Türkçede kurallı cümlelerde yüklem sonda bulunur:

Kalemi masanın üzerine bıraktım. (kurallı)
Yarına kadar bu ödevleri bitirmelisin. (kurallı)

Kurallı cümlede diğer öğeler vurgu sırasına göre dizilirler. Genellikle en fazla vurgulanmak istenen öğe yükleme en yakın olan öğedir:

(Sen) Bu şekerlemelerin hepsini mi yedin?
Bu şekerlemelerin hepsini sen mi yedin?

Yüklemi sonda bulunmayan tüm cümleler ise devrik cümledir:

Gel buraya. (yüklem sonda değil)

2. Devrik Cümle

Devrik cümle, öğeleri bir dilin yaygın kullanım kurallarına göre sıralanmamış cümle. Türkçede devrik cümle, yüklemi cümle sonunda olmayan cümledir. Devrik cümleler edebî sanat yapmak için, yüklemi vurgulamak için veya pratik amaçlarla kullanılırlar. Hatalı veya bozuk cümle değillerdir. Devrik olmayan (yüklemi sonda olan) cümlelere kurallı cümle denir. Aşağıdaki devrik cümle örneklerinde yüklemlerin altı çizilidir:

Çıkar ağzından şu baklayı artık.
Babam söyledi bugün geleceğinizi.

Edebî dilde devrik cümlelere sıkça başvurulur:

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak
Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak

3. Eksiltili Cümle

Eksiltili cümle ya da kesik cümle, tam bir cümle kurulabilmesi için gereken ana unsurları içermeyen cümledir. Türkçenin eklemeli yapısı nedeniyle yüklemler tek başına cümle kurmaya yettiği için, "yüklemi olmayan cümle" olarak da tanımlanabilir. Eksiltili cümleler bazen cümleleri pratik gerekçelerle kısaltmak amacıyla, bazen de edebî amaçlarla kullanılırlar.

Nereye gidiyorsun?
- Okula. (Eksiltili cümle, "gidiyorum" yüklemi düşmüş)
- Bu kadar erken mi? (Eksiltili cümle, "gidiyorsun" yüklemi düşmüş.)

Kısa bir sessizlik... Sonra müzik başlar. (İlk cümle eksiltilidir. "Olur", "gerçekleşir" vb. bir yüklem düşmüş.)
Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal… (Eksiltili cümle, "vardı", "uzanıyordu" vb. bir yüklem düşmüş.)

Türkçede bazı deyim ve atasözleri eksiltili cümle hâlindedir.

Evden işe işten eve
Akşam ahıra sabah nahıra
Rabbena hep bana
Kambur kambur üstüne
Az veren candan, çok verev maldan

Bazen deyim ve atasözleri, dinleyicilerin devamını bildiği farz edilerek, eksiltili cümle halinde söylenebilir:

Üzüm üzüme baka baka... ("kararır" yüklem)
Deveyi yardan uçuran... (bir tutam ottur) ("Uçuran" sözcüğü adlaşmış sıfat-fiildir ve yüklem değildir. Atasözünün yüklemi "ottur" sözcüğüdür.)

"Yüklemi olmayan cümle" ifadesi "fiili olmayan cümle" ifadesi ile karıştırılmamalıdır. Örneğin isim cümleleri eksiltili cümle değildir. Bu cümlelerde yüklem, isim soylu bir kelimeye ek-fiil getirilerek oluşturulur. Dolayısıyla, aşağıdaki cümlelerde -fiil olmamasına rağmen- eksiltili cümle değillerdir.

Yemek çok lezzetli. (İsim cümlesi, "lezzetli" yüklem, yüklemin sonundaki -dir ek fiili gizli durumda.)
Hava ne kadar da sıcakmış. (İsim cümlesi, "sıcakmış" yüklem.)
Dün, tören nedeniyle trafik çok yoğundu. ((İsim cümlesi, "yoğundu" yüklem.)
Çok yorgunum. (İsim cümlesi, "yorgunum" yüklem, yüklemin sonundaki -dur ek-fiili gizli durumda.)
Annen miydi, kapıyı çalan? (İsim cümlesi, "annen miydi" yüklem)
Benim bildiğim Atatürk / Camdan çerçeveden uzak (İsim cümlesi, "uzak" yüklem, yüklemin sonundaki -tır ek-fiili gizli durumda.)

4. Parantez Cümlesi

Parantez cümlesi, içerisinde ara cümle veya ara söz bulunan cümledir. Bu ara ifadeler açıklama yapmak ya da anlamı güçlendirmek için eklenirler. Ara ifadeler parantezin yanı sıra iki kısa çizgi veya virgül arasında da gösterilebilirler. Parantez cümlesi sadece ara ifadeye değil, cümlenin tamamına verilen addır.

Şu çocuk -ki kendisi sınıf arkadaşım olur- bu semtin en iyi futbolcusudur.
Taşınacağımızı öğrenince Nur ve Cihan (en yakın arkadaşlarım) çok üzüldüler.
Sıkı çalışırsanız, emin olun, başarılı olursunuz.

Parantez cümleleri yeniden düzenlenerek düz bir cümle veya birkaç sıralı cümle hâline getirilebilirler. Bu durumda parantez cümlesi özelliklerini yitirirler:

Sınıf arkadaşım olan şu çocuk bu semtin en iyi futbolcusudur.
En yakın arkadaşlarım Nur ve Cihan taşınacağımızı öğrenince çok üzüldüler.
Sıkı çalışırsanız başarılı olacağınızdan emin olabilirsiniz.

Parantez cümlelerindeki ara ifade çıkarılırsa cümlede dilbilgisel bir bozukluk meydana gelmez. Ancak anlam veya detay kaybı meydana gelebilir.

İsim cümlelerinde -fiil cümlelerinde de olduğu gibi- yüklem cümle sonunda olmayabilir. (parantez cümlesi)
İsim cümlelerinde yüklem cümle sonunda olmayabilir.

BAKINIZ Cümle Nedir? Cümlenin Çeşitleri ve Ögeleri

Yüklemin Yerine Göre Cümleler (Kurallı-Devrik)