Karadeniz Bölgesi - Genel Bilgi

Karadeniz Bölgesi

, Türkiye’nin yedi coğrafi bölgesinden biri. Yaklaşık 141.000 km2 yüzölçümüyle ülke yüzeyinin yüzde 18’ini kaplar.Karadeniz Bölgesi, özelliklerini ve adını bitişik olduğu denizden alır ve doğuda Gürcistan sınırından batıda Adapazarı Ovasının doğu kenarına kadar uzanır. Bölgenin doğu-batı doğrultusundaki uzunluğu yaklaşık 1.000 km’dir. Doğuda 100 km’yi bulmayan genişliği, ortada 200 km’yi aşar ve batıda 150 km’ye düşer.
Bölge, kuzeyde Karadeniz, doğuda Gürcistan, güneyde Doğu Anadolu ve İç Anadolu, batıda da Marmara bölgelerine komşudur. Güneyindeki bölgelerden Kuzey Anadolu Dağlarının, Doğu ve İç Anadolu’nun yüksek düzlüklerine bakan yamaçlarından geçen bir sınırla ayrılır. Marmara Bölgesi’yle olan sınırı, güneyde Sakarya’nın kollarından Karasu’nun dar vadisini izledikten sonra kuzeydoğuya döner ve Adapazan Ovasını tümüyle Marmara Bölgesi’nde, Adapazarı ve Düzce ovalarını ayıran Gümüşova eşiğini ise Karadeniz Bölgesi’nde bırakacak biçimde Karadeniz kıyısına ulaşır.

Türkiye’nin öteki coğrafi bölgelerinde olduğu gibi, Karadeniz Bölgesi’nin sınırları da her yerde il sınırlarıyla çakışmaz. Artvin, Rize, Trabzon, Bayburt,Gümüşhane, Giresun, Ordu, Samsun, Amasya, Sinop, Kastamonu, Bartın, Zonguldak ve Bolu illeri bütünüyle bölge sınırları içindedir. İç Anadolu Bölgesi sınırları içinde kalan Artova, Yeşilyurt ve Sulusaray ilçeleri dışında Tokat ilinin büyük kesimi Karadeniz Bölgesindedir. Çorum ve Çankırı illerinin yarısı Karadeniz Bölgesi’nde, yarısı da İç Anadolu Bölgesindedir. Büyük bölümleriyle Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Marmara bölgelerinde yer alan ve bazı bölümleri Karadeniz Bölgesi’ne taşan iller ise şunlardır:

• Olur, Oltu, Uzundere, Narman, Tortum, İspir, Pazaryolu ilçeleriyle Erzurum;
• Refahiye ilçesiyle Erzincan;
• Gölova, Akıncılar, Suşehri, Koyulhisar, Doğanşar, Zara, Hafik ilçeleriyle Sivas;
• Kızılcahamam, Çamlıdere, Güdül, Beypazarı, Nallıhan ilçeleriyle Ankara;
• Yenipazar, İnhisar, Söğüt ve Gölpazarı ilçeleriyle Bilecik;
• Taraklı, Akyazı, Kocaali ilçeleriyle Sakarya.

Bu illerin sayılan ilçelerinden bazıları tümüyle, bazıları kısmen bölge sınırları içinde kalır.

1941’de Ankara’da toplanan ve Türkiye’ nin coğrafi bölge sınırları üzerinde çalışmalar yapan I. Türk Coğrafya Kongresi, Karadeniz Bölgesi’ni Doğu Karadeniz, Orta Karadeniz ve Batı Karadeniz bölümlerine ayrılmıştır.

Yüzey şekilleri

. Karadeniz kıyısına ve birbirine koşut bir dizi sıra biçiminde uzanan Kuzey Anadolu Dağları yüzey şekillerinin ana çizgilerini oluşturur. Kuzey Anadolu Dağları bölgenin doğusunda iki, batısında ise üç sırayı kapsar. Çok yüksek olan doğudaki kıyı dağları Kaçkar Dağında 3.932 m’ye erişir. Kıyı dağlarından Çoruh-Kelkit Vadi Oluğuyla ayrılan iç sıraların en yüksek noktası Mescit Dağıdır (3.239 m). Yüksekliği Orta Karadeniz Bölümü’nde azalan Kuzey Anadolu Dağları, Batı Karadeniz Bölümü’nde yeniden yükselir. Burada denize en yakın olan sıra Küre Dağlarıdır. Bu dağlar ile ikinci sırayı oluşturan Ilgaz-Bolu Dağları Gökırmak Vadisiyle birbirinden ayrılır. İkinci sıradan Kızılırmak’ın kollarından Devrez Çayıyla ayrılan Köroğlu Dağları üçüncü sırayı oluşturur. Doğu Karadeniz’de kıyı dağları iç sıralardan, Batı Karadeniz’de ise iç sıralar kıyı dağlarından daha yüksektir.
Karadeniz kıyılarının girinti ve çıkıntısı azdır. Genellikle yüksek olan kıyıların bazı kesimlerinde dar kıyı ovaları uzanır. Kızılırmak ve Yeşilırmak deltaları iki yerde Karadeniz’e doğru oldukça ilerleyen çıkıntılar oluşturur.

Karadeniz Bölgesi akarsu kaynakları bakımından zengindir. Bölgenin bazı akarsuları, Trabzon’un doğusunda Karadeniz’e dökülen Değirmendere gibi kıyı dağlarının yamaçlarından inen kısa ve hızlı akışlı akarsulardır. Çoruh Irmağı ile Harşit (Doğankent), Filyos, Melet, Devrekâni çayları gibi bazı akarsular da kıyı dağlarının gerisinden doğar. Yeşilırmak’ın kollarından Çekerek Çayı ile Kızılırmak ise bölge dışından gelerek Karadeniz Bölgesi’nde denize dökülür. Bölge sınırları dışından doğan Sakarya ise Karadeniz Bölgesi’nden geçip Marmara Bölgesi’nde Karadeniz’e ulaşır.
Karadeniz Bölgesi’nde oluşum bakımından farklılıklar gösteren çok sayıda küçük göl vardır. Bunlardan Yedi Göller ve Abant Gölü gibileri turizm bakımından önem taşır. Ulaşım olanaklarının gelişmediği Doğu Karadeniz Sıradağlarındaki buzul göllerinin de turizm potansiyeli yüksektir. Bölgenin öteki gölleri, Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarındaki delta gölleri, Doğu Karadeniz Bölümü’nde sıkça rastlanan heyelanlar sonucunda oluşan heyelan gölleri ile akarsular üzerinde çeşitli amaçlarla kurulan barajların ardında oluşan yapay göllerdir.

İklim ve bitki örtüsü.

Karadeniz Bölgesi’nde iklimi belirleyen başlıca etkenler denize yakınlık ve kıyıya koşut olarak uzanan dağ sıralarıdır. Deniz, kıyı yakınında mevsimlik sıcaklık farklarının azalmasına ve nemliliğin artmasına neden olur. Dağ sıraları ise, denize bakan yamaçlar ile gerideki kesimler arasında sıcaklık ve yağış bakımından önemli farklar yaratır. Bölgenin doğu kıyılarında kışların ılık geçmesine karşın, batı kıyılarında zaman zaman soğuk baskınları olur.
Bölgenin kıyı kesiminde en soğuk ay ortalamaları batıdan doğuya doğru artar (Zonguldak’ta 5,8°C, Samsun’da 6,8°C, Trabzon’da 7,2°C, Hopa’da 7,4°C). En sıcak ay ortalamaları Zonguldak’ta 21,6°C, Samsun’da 23,l°C’dir. Kıyı kesiminde ölçülen en düşük sıcaklıklar Hopa’da —5,1°C, Samsun ve Giresun’da —9,8°C’dir; bu kesimdeki hiçbir meteoroloji istasyonu günümüze değin — 10°C’den daha düşük bir sıcaklık kaydetmemiştir. Karadeniz kıyılarında bugüne değin saptanan en yüksek sıcaklıklar Sinop’ta 34,5°C ve Hopa’da 42,2°C’dir.
Bölgenin iç kesimlerindeki en soğuk ay ortalamaları, kıyı kesiminden oldukça farklıdır (Bolu’da 0,1°C, Merzifon’da 0,8°C, Çorum’da -0,6°C, Kastamonu’da 1,4°C, Gümüşhane’de -2,2°C). En sıcak ay ortalaması 19,4°C (Bolu) ile 23,9°C (Amasya) arasında değişir. Bu kesimde ölçülen en yüksek sıcaklıklar Merzifon’da 41,9°C, Amasya’da 43,2°C’dir. İç kesimlerde saptanan en düşük sıcaklıklar İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerindeki istasyonların verilerini anımsatır (Merzifon’da —21°C, Tokat’ta - 23,4°C, Bolu’da -34°C).

Bölgenin yağış rejimi,

kıyı ile iç kesimler arasında olduğu gibi birbirinden çok uzak olmayan kıyılar arasında da önemli farklılıklar gösterir. Örneğin Rize’de yıllık ortalama yağış miktarı, 2.300 mm’yken, kuş uçuşu 60 km kadar uzaktaki Trabzon’da 834 mm’dir. Genel olarak doğu kıyılarında yüksek olan yağış miktarı (Hopa’da 1.978 mm, Giresun’da 1.263 mm), Orta Karadeniz Bölümü kıyılarında azalır (Samsun’da 650 mm) ve batı kıyılarında gene yükselir (İnebolu’da 1.025 mm, Zonguldak’ta 1.220 mm, Ereğli’ de 1.122 mm).

Kıyı dağlarının gerisindeki iç kesimlerde yağışlar birdenbire azalır. Yıllık ortalama yağış miktarı bu kesimdeki meteoroloji istasyonlarının çoğunda 500 mm’nin altında (Gümüşhane’de 424 mm, Çorum’da 418 mm, Kastamonu’da 461 mm, Tokat’ta 435 mm), hatta Merzifon’da 392 mm düzeyindedir.
Karadeniz Bölgesi’nde yağışların mevsimlere dağılışı, Türkiye’nin öteki bölgelerinde rastlanmayan ölçüde düzenlidir. Bölgenin kıyı kesiminde yağışlı günlerin sayısı genellikle yılın üçte birini aşar ve batıdan doğuya doğru da artar (ortalama olarak Sinop’ta 129 gün, Giresun’da 158 gün, Rize’de 177 gün). Kıyılarda 10’un altında olan kar yağışlı günlerin sayısı, iç kesimlerde 20 gün dolayındadır (ortalama olarak Bolu’da 26 gün). Kıyıda yerin karla örtülü bulunduğu günlerin sayısı, genel olarak, kar yağışlı günlerin sayısını çok aşmaz. Ama iç kesimlerde yerin karla örtülü olduğu günlerin sayısı, kar yağışlı günlerin sayısından çoktur (Bolu’da 39 gün).

Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesimi, kıyıdan 600-800 m yüksekliğe kadar gür ve sık bir nemcil orman örtüsüyle kaplıdır. Trabzon yöresi gibi yağışın azaldığı ya da Zonguldak yöresi gibi kalkerli arazi yapısının yaygın olduğu kesimlerde yer yer Ege ve Akdeniz kıyılarındaki maki topluluklarına benzeyen bir doğal bitki örtüsü görülür. Yüksek alanlarda 1.200 m’ye kadar kayın, gürgen ve kızılağaç gibi geniş yapraklı ağaçlar, 1.600 m’ye kadar geniş yapraklı ve iğne yapraklı ağaçların oluşturduğu karışık orman toplulukları egemendir. Daha yukarıda göknarların nar, ladin ve san çamların oluşturduğu iğne yapraklı ormanlara rastlanır. Batıda 1.900 m olan orman üst sınırı, doğuda 2.000 m’ye ulaşır. Dağların iç sıralarındaki ormanlar kurakçıl niteliktedir. Kıyı dağları ile iç sıralarda, orman üst sınınndan sonra dağ otlakları başlar. Bölgenin vadi boylarındaki ovalarında ağaçlı step, daha iç kesimlerde ise ağaçsız step görünümü egemendir.

Nüfus

. 1985 nüfus sayımına göre Karadeniz Bölgesi’nin nüfusu 8,7 milyona yakındır. Bölgede nüfus yoğunluğu km2 başına yaklaşık 62 kişidir. Nüfus daha çok alçak kesimlerde toplanmıştır; en kalabahk yerleşim alanları kıyı şeridiyle akarsu vadilerindeki ovalarda yer alır. Öteki kesimlerde belli bir yüksekliğe kadar yerleşim alanlarına rastlanır. Dağ otlaklarında yalnızca yazlık yerleşmeler vardır. Dağlık alanların en üst kesimleri tümüyle nüfustan yoksundur.
Bölge nüfusunun yüzde 61’i bucak merkezi ve yüzde 39’u il ve ilçe merkezlerinde yaşar. Vadilerle yarılmış olan engebeli doğal yapı nedeniyle kırsal kesim dağınık bir yerleşme dokusu gösterir. Kentlerden yalnızca Samsun, Trabzon, Çorum, Zonguldak, Karabük ve Ordu’nun nüfusu 100 bini aşar. Tokat, Turhal, Giresun, Bafra, Ereğli, Düzce, Bolu, Amasya, Rize ve Kastamonu’nun nüfusu 50-100 bin arasındadır.

Ekonomi

. Karadeniz Bölgesi halkının büyük çoğunluğu geçimini topraktan sağlar. Bölge tarımının kendine özgü bazı özellikleri vardır. Öteki bölgelerde egemen tahıl türü olan buğday, bu bölgenin kıyı kesiminde yerini mısıra bırakır. 1989’da Türkiye mısır üretiminin beşte ikisi Karadeniz Bölgesi’nde gerçekleştirilmiştir. Kıyı dağlarının gerisindeki ovalarda ise daha çok buğday elalir. Bölgede önemli miktarda arpa da yetiştirilir. Kızılırmak ve Yeşilırmak deltaları ile Gökırmak Vadisinin Boyabat kesimi ve Devrez Vadisinin Tosya kesiminde pirinç yetiştirilir. Baklagiller ekiminde ilk sırayı fasulye, sanayi bitkilerinde ise şeker pancarı alır.
Eskiden başta Samsun olmak üzere Tokat ve Amasya’da yaygın olan tütün üretimi giderek gerilemektedir. Bölgede yetiştirilen öteki önemli ürünler patates, soğan, ayçiçeği ve kendirdir. 1989’da Türkiye patates üretiminin beşte birinden fazlası Karadeniz Bölgesi’nde gerçekleştirilmiştir.
Karadeniz Bölgesi’nin özellikle doğu kesiminin en ünlü meyvesi fındıktır. Karadeniz kıyı şeridi yaygın olarak fındık ağaçlarıyla kaplıdır. Rize kıyılarında seyrek olan fındık alanları, Trabzon kesiminde sıklaştıktan sonra Giresun ve Ordu illerinde en yüksek düzeye ulaşır ve Orta Karadeniz Bölümü’nde gene seyrekleşir. Batı Karadeniz Bölümü’nde Bolu ilinin kıyı kesimindeki Akçakoca ile iç kesimde yer alan Düzce yöresinde de fındık bahçeleri vardır. Bağ bakımından zengin olmayan bölgede elma üretimi yüksek düzeydedir. Türkiye’de yalnızca Doğu Karadeniz Bölümü’nde yetişen çay ülkenin en önemli ürünlerindendir. 1989’da 662.549 ton yaş çay yaprağı üretilmiştir. Türkiye’nin öteki bölgelerinde koyun sayısı sığır sayısının iki katına ulaşmasına karşın, Karadeniz Bölgesi’nde sığır varlığı daha çoktur (1984). Eskiden bölgenin başlıca hayvansal ürünü, büyük kentlerde aranan ve önemli ölçüde tüketilen, ama bitkisel yağ kullanımının yaygınlaşmasından sonra önemini yitiren Vakfıkebir yağıydı. Tavukçuluk ve arıcılık, hayvancılığın önemli dallarıdır. Bölgenin kıyı kesiminde balıkçılık önemli bir geçim kaynağıdır. Ülke balık üretiminin büyük bölümünü bölge karşılar; başlıca deniz ürünü hamsidir.

Karadeniz Bölgesi’nin başlıca yeraltı zenginliği Ereğli-Zonguldak Kömür Havzasındaki taşkömürü yataklarıdır. Öteki önemli yeraltı kaynakları ise Borçka’daki altın ve gümüş, Murgul ve Küre’deki bakır, Amasya ile Samsun arasındaki linyit yataklarıdır.
Karadeniz Bölgesı’nin başlıca sanayi kuruluşları Karabük ve Ereğli’deki demir-çelik tesisleri, Çatalağzı Termik Santralı ile bölgenin çeşitli kesimlerinde kurulan şeker, kâğıt, sülfürik asit, bitkisel yağ, çay, fındık kırma ve fındık ürünleri, orman ürünleri, balık unu, sigara, çimento ve ateş tuğlası fabrikalarıdır.

Ulaşım.

Doğal yapısının özellikleri nedeniyle eskiden bölgede ulaşım, büyük ölçüde denizyoluyla yapılırdı. Hem kıyı, hem de iç kesim yerleşmeleri, kıyıdaki iskeleler aracılığıyla yapılan ulaşımdan yararlanırdı. Özellikle İstanbul’a gitmek için başka yol yoktu. Karayollarının son yıllardaki gelişmesi denizyoluna bağımlılığı ortadan kaldırmıştır. Günümüzde denizyolu ticari mal taşımacılığı dışında çok az önem taşımaktadır. Karadeniz kıyı yolu, 1988’de açılan Sarp sınır kapısına kadar uzanır. Doğu kesiminde önemli olan kıyı yolu, batı kesiminde yeterli duruma getirilememiştir. Ülke demiryolu ağı yalnız Samsun ve Zonguldak’ta Karadeniz kıyısına ulaşır. Bölgenin Samsun ve Trabzon kentleri hava ulaşımından yararlanır. Sinop’ta da yeni bir havaalanı açılmıştır.
Karadeniz Bölgesi’nin yükseköğretim kuramları Trabzon’daki Karadeniz Teknik Üniyersitesi ile Samsun’daki Ondokuz Mayıs Üniversitesi’dir. Bölgenin çeşitli kentlerinde bu üniversitelerin birimleri, bazı kentlerde de başka üniversitelere bağlı fakülte ve yüksekokullar vardır.

Doğal ve tarihsel değerlerin iç içe geçtiği Trabzon ilinin Maçka ilçesinde Maçka Altındere Vadisi Milli Parkı kurulmuştur. Öbür önemli koruma alanları Ilgaz Dağı, Soğuksu ve Yedigöller milli parklarıdır. Karadeniz Bölgesi kıyıları, dağları, akarsuları ve tarihsel değerleriyle yüksek bir turizm potansiyeline sahiptir.

Karadeniz Bölgesinin Yöresel Kıyafetleri

Karadeniz insanının geleneksel giyim kuşamında Trabzon etkisi belirgindir. Daha çok içlik "fanile" gibi iç giysilerde kullanılan "Rize bezi" ve keten dokumaları yöreye özgüdür. Başlıkların iklim koşullarınca biçimlendiği bir gerçek. Karadenizli için başlık, bir süs değil bir şemsiyedir. Şık olmak kaygısı ile değil, fesinin etrafına sardığı mendil, fırtına ve rüzgara karşı yeterli olmadığı zaman başını korumak için başlığını kullanır.

Erkek giyiminde geleneksel özellikler yitmekte, çağdaş giyim kuşam belirmektedir. Kadın giyiminde değişim çok kısıtlıdır. Çarşaf kalktıktan sonra aynı örtünme biçimi atkı yada peştemalle sürdürülmüştür.
Entariler oldukça uzun ve bol dikimlidir. Keşan ve Peştamal; desen biçiminde bir parça bele sarılır, öbürüde başa alınır. Yüksek kesimlerde veya eskiden benimsenen bu giyside, çevre etkilerinin yoğunluğundan kaynaklanan bir değişme görülmektedir. Hazır giysiler kadın giyim-kuşamına girmiştir.

Bunların dışında takılarda yörenin kadın giyim-kuşamında değişmeyen öğelerdir.Yüzyıllar boyunca Anadolu’nun Ünye’den Hopa’ya kadar uzanan Karadeniz yalısı halkının gemicilik ile geçinenleri ile yalı boyu gerisindeki dağlı köylülerin kendilerine has bir kılık ve kıyafeti ola gelmişti; baştan ayağa kapkara gayetle tipik bir giyim kuşam olup “Laz Kıyafeti” diye anıla gelmiştir. XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda korsan ve dağ haydudu kılığı iken giderek o yalının bütün gemicileri ile dağ köylülerinin sırtında görülmüştür. Başa, üstlüğe bağlanmayan müstakil kara bir kukuleta geçirilir; “Başlık”, “Kara Puşu” veya “Kukula” isimleri ile anılır; bu kukuletanın gayetle uzun iki ucu, kukuletanın üstünden sarık gibi dolanarak uzun kulaklı bir düğümle bağlanır; o düğüm kulakları kukuletaya, başlığa kendine has bir manzara verir. Sırta, gömlek ve mintan üstüne bir kara cepken giyilir; bu cepkene “Yelek” de denilir; uzun kollu olup kolların üst kısmı dar, alt kısmı geniş, hatta bazan yırtmaçlı olup yenler bilek üstüne kolayca kıvrılır.

Cepkenin göğsünde bazen sağlı sollu iki fişeklik-cep yapılır. Kışın cepkenin altına ve mintanın üstüne omuzdan ilikli kara bir zıbın-yelek giyilir; cepkenin önü bu zıbın-yelek üstüne kavuşuk kapanır. Bacaklara “Zıpka” denilen kara bir potur giyilir, buna “Laz Poturu”, “Laz Donu” da denilir; Zıpka bir iç donu üstüne giyilir ve iç donu gibi bele uçkur ile bağlanır; kalçadan ayak bileğine kadar bacağa sımsıkı yapışır, fakat ağı körüklüdür; yüze yakın kırma ile yapılan bu körüklü ağ, zıpka giymiş kimsenin bacaklarına, tamamen çıplak bir insanın bacak hareketindeki mutlak serbestîliğini temin eder; zıpkalı bir gemici veya dağlı dilediği gibi koşar, zıplar, atlar, tırmanır. Bele karaya boyanmış hafif bir pamuk kuşak sarılır; kuşağın üstüne geniş bir meşin kemer bağlar; bu kemerin, gümüşten yapılmış yaprakçıklar, dilcikler halinde sarkıtılmış bir sıra süsü vardır. Hallice olanlar beş altı kolan halinde uzun bir gümüş saat kösteği takarlar; boyundan geçme bu uzun kösteğin ucundaki iri bir koyun saati kuşakta muhafaza edilir.

Gemiciler yazın daima yalın ayak olurlar, karaya çıkar iken ayaklarına Çapula denilen, kendilerine mahsus ayakkabılarını giyerler; kışın ayağa yün çorap giyilir. Dağlılar ise kış ve yaz ayaklarına “Salenk” giyerler, Salenk hem mest hem çizme, Çapula gibi bu yalı halkına mahsus bir ayakkabıdır. Başlık-Kukula, Zıbın-Yelek, Cepken-Yelek ve Zıbka kara çuhadan, bazen kalın ve yüzü parlak saten-bezden yapılır ve hepsi yine kara şeritten zırhlarla süslenir.”