Türkiye'nin Dağları - Büyük Ağrı

AĞRI DAĞI
Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki Aras Dağlan'nın doğu ucunda, Türkiye-İran sınırı yakınında, sönmüş bir yanardağ kütlesi olan Ağrı Dağı yükselir. Ağrı il toprakları içinde kalan bu dağ, 5.137 metreye ulaşan doruğuyla Türkiye'nin en yüksek dağıdır. 2.687 metre yükseklikteki Serdarbulak Geçidi. 1.200 knr'lik bir alanı kaplavan bu büvük
Kütleyi ıkı doruğa ayırır: kuzeyde 5.137 metrelik Büyük Ağrı (asıl Ağrı), güneyde 3.896 metrelik Küçük Ağrı dağları.

Yahudilerin kutsal kitabı olan Tevrat'taki Nuh efsanesinde "Ararat" adıyla Ağrı Dağı'ndan söz edilir ve bütün yeryüzünü suya boğan tufandan sonra Nuh'un gemisinin bu dağın doruğunda karaya oturduğu belirtilir (NUH PEYGAMBER). Ağrı Dağı'nın en eski adı olan bu Ararat sözcüğü. İÖ 9. yüzyılda bu bölgede egemenlik kurmuş olan Urartular'ın İbranice'deki adıdır. Türkler Anadolu'ya yerleştikleri zaman bu dağa Eğri Dağ adını vermişler, bu ad zamanla Ağrı Dağı'na dönüşmüştür.

Ortaçağın ünlü İtalyan gezgini Marco Polo. Ağrı Dağı'nı tepesinden kar eksik olmayan ve gökyüzüne dimdik yükselen bir dağ olarak tanımlamıştır. Gerçekten de Ağrı Dağı birdenbire yükselen kütlesiyle çok görkemli bir dağdır ve 4.000 metrenin üstündeki bölümleri vazın bile erimeyen karlarla kaplıdır. Hava puslu ve bulutlu olmadığı zaman dağın doruğu Ağrı. Van. Kars ve Bitlis'in yüksek yörelerinden. SSCB ve İranın sınıra yakın yerlerinden görülebilir. Ağrı Dağı'nın dik yamaçları doruktan eteklere kadar uzanan derin vadilerle yarılmıştır. Bunlardan en büyüğü ve en ünlüsü olan Cehennem Deresi'nin vadisi, akarken birdenbire donmuş bir dereyi andırır. Çünkü dağın tepesini bir takke gibi örten buzul oluşumu bu vadiye doğru sarkar. 10-12 knv'lik bir alanı kaplayan bu buzul Türkive'nin en büyük buzuludur.

Dağın eteklerinde, yöre halkının "inek Vadisi" dediği yerde birçok mağara vardır. Yüzlerce hayvanın sığabileceği büyüklükteki bu mağaralar yaylaya çıkarılan hayvanlar için doğal barınak işlevi görür. Büyük Ağrı'da ardıç ve huş. Küçük Ağrı'da gürgen ağaçlarından oluşan orman örtüsü oldukça seyrektir.

Ağrı Dağı birçok efsaneye konu olmuştur. Nuh'un gemisinin hâlâ dağın doruğunda olduğuna inananlardan başka Adem ile Havva'nın yaşadığı İrem Bağlan'nın da Ağrı Dağı'nın kuzey eteklerinde olduğu öne sürülür. 20 Haziran 1840'ta dağdan kopan kayalar kuzeydoğu eteklerindeki bir köyü yerle bir ederek 1.600 kişinin ölümüne neden olmuştu. Çıkan gürültü ve toz bulutu nedeniyle bu olay bir patlamanın habercisi olarak yorumlandı; oysa Ağrı Dağı'nın bugüne kadar etkinlik gösterdiğine ilişkin hiçbir kayıt yoktur.

İlk kez 1829 Eylül'ünde Alman Johann Jacob von Parrot Ağrı Dağı'nın doruğuna ulaşmayı başarmıştır. Bugün Nuh'un gemisini arayanlar ya da dağcılık sporuyla uğraşanlar sık sık Ağrı Dağı'na tırmanırlar. Tırmanış için en uygun zaman ağustos ve eylül aylarıdır.

AĞRI dağı,
esk. Ararat, Türkiye'nin en yüksek dağı (Büyük Ağrı 5 137 m). Doğu Anadolu’nun simgesi olan ve İranlIlar’ ın Kuhi Nuh dedikleri Ağrı, batıda hâlâ Ararat adıyla bilinir. İğdır ovasının güneyinde, K.-B.-G.-D. doğrultusunda, yukarı kesimleri 35 dereceye varan dik eğimlerle yükselen Ağrı, yaklaşık 1 200 km2'lik bir alanı kaplar. Etek çevre uzunluğu 130 km’yi bulur. Tepesi, Türkiye’nin en büyük takke buzuluyla örtülüdür. (AĞRI BUZULU.) Strato-volkan türünde genç bir volkan yapısı olan dağ, binlerce metre kalınlıktaki andezitik ve bazaltik lavlardan, breşlerden ve tüflerden oluşur. Bu volkanik malzeme Pliyosen ve hatta Pleistosen tortullarını örter, 3 000 m'den başlayarak ortak bir taban üzerinde yükselen iki belirgin koni oluşturur.

Bunlardan K.-B.’da ki Büyük Ağrı (asıl Ağrı), ondan Serdarbulak geçidiyle ayrılan G.-D.’daki Küçük Ağrı'dır (3 896 m), ikisinin çevresinde de çok sayıda parazit koni ve daha taze lav akıntıları vardır. 1840’taki bir heyelan sırasında meydana gelen gürültüler ve toz bulutları önce bir patlama belirtisi sanıldı, ancak sonradan bunun doğru olmadığı anlaşıldı. Ağrı, jeolojik ve jeomorfolojik bakımdan genç, ancak geçmişte etkinlik gösterdiğine ilişkin bilgi olmayan sönmüş bir yanardağdır. Dağın dik yamaçları doruktan etekiere doğru uzanan derin ışınsal vadilerle yarılmıştır. Bitki örtüsü ve su kaynakları yönünden fakirdir. Aşağı kesimlerde çalılıklar ve yaylacıların davar beslemek için yararlandıkları otlaklar bulunur.

Halk arasında uzun süre ulaşılamayacağına inanılan Ağrı doruğuna ilk kez 1829’da F. Parrot yönetimindeki bir grup tırmandı. Onları Antonomof (1834, 1843), VVagner ve Abich (1845), Chodsko (1850), Monteith ve Stuart (1856) izledi. Cumhuriyet döneminde türk dağcılar da hemen her yıl doruğa ulaşmayı başardılar. Görkemli bir dağ olan Ağrı, efsanelere (NUH'UN GEMİSİ), edebiyat yapıtlarına (AĞRI'DAĞI EFSANESİ) konu oldu.

Büyük ve Küçük Ağrı dağları; Türkiye, İran ve Nahcivan devlet sınırlarının birleştiği bir noktada yer alır. Küçük Ağrı doğuda, Büyük Ağrı Dağı batıdadır. Her ikisine birden Ağrılar denir. Doğubayazıt ovasının kuzeyinde, ilçe merkezine 15 km. uzaklıktadır. Ana kütleyi Büyük Ağrı oluşturmaktadır. Her ikisinin yamaçlarında oluşmuş pek çok parazit koniler vardır.

Türkiye’ nin en büyük dağı olan Büyük Ağrı dağı (5.137 m.) solmuş volkanik bir yanardağdır. Ağrı Dağı, Aras güneyi dağının ucu ile bağlantılıdır. Ağrı dağı ile bu sıra dağı birbirinden Pamuk Gediği ayırmaktadır ki, Doğu bayazıt- Iğdır karayolu buradan geçer.
Ağrı dağının kuzey batısındaki Iğdır ovasından yüksekliği 4.500 m.. güneyindeki Doğubayazıt düzlüğünden nisbi yüksekliği 3.400 m’ dir. Bu fark Iğdır ovasının çukurda oluşundandır.

Ağrı dağı, küçük tepeler teşkil etmeden, birbirine tek başına yükselerek dünya volkanlarının en görkemlisi olmuştur . Dağın zirvesinde kar ve buzlarla kaplı bir krater vardır. Bundan örtülü dağın tepesi yaz - kış devamlı karla kaplı olarak beyaz görünür. Büyük Ağrı’nın üzerini bulut örter ve tepe tarafına yazın dahi kar ve yağmur yağar.

Ağrı Dağı yaklaşık 17 km. yarı çapında bir taban üzerine oturmuştur. 1.188 km.2 yer kaplamaktadır. Çevresi 128 km. dir. Dağın tepe tarafı üç çataldır ve en yüksekliği Iğdır’ a bakandır . Kar sınırı 4.000 - 4.500 metreden başlayan dağ, geniş bir alana egemen olduğu için, Karaköse’ nin bir çok yerinden, Iğdır ilinin ve Nahçıvan’ ın her tarafından, Van, Erzurum, Kars, Ermenistan ve İran’ ın yüksek yerlerinden görülebilir. Bu dev kütlenin yakından görünüşü heybetli ve etkileyicidir.
Dağ bir sünger gibi kendi suyunu kendi içine çekerek emer. Dağın emdiği suların bir kısmı Serdarbulak, Yakup, Örtülü ve Topçatan kaynakları ile dışarı çıkar. Ancak yarık bulamayan kar suları dağın eteklerine doğru akar. Dağ eteklerine yaylaya çıkan göçebeler, dağda çok sayıda bulunan evcil ve yabani hayvan bu sulardan faydalanır.

Ülke turizmi yönünden büyük bir öneme sahip olan Ağrı dağı: Her zaman karlı, her zaman dumanlı... Onun başı hep göklerde... Büyüleyici beyaz zirvesi sonsuza asılmış bir bulut gibi ve yeryüzünden tamamen kopmuş görünen efsane dağ Ağrı, türkülere sinmiş, aşıklara ilham kaynağı olmuş...
Büyük Ağrı’nın kuzey yamacında ve 4.000 m. yükseklikte Küp Gölü adında bir karakter göl vardır.

Dağın zirvesinde Ağustos ayında bile ısı –6 dereceden aşağı düşmez. Yaz mevsiminin sıcak günlerinde normal ısı 0’ ın altında -6*,-10* arasında olur. Yaylası bol, otlaklarının her mevsimde otları görünür. Ağrı dağının yamaçlarında ağaçsı bitki örtüsünün çok seyrek olduğu dikkati çeker. Bazı kesimlerde bodur huş ağaçlarına ve ardıç çalılıklarına rastlanır.

Kışın D. Bayazıt ovasına karla örtülü olduğu halde, Ağrı dağının güney doğu, güney ve güneybatı yamaçlarında kar tutmayan pek çok yer vardır. Kışın buradan “kışlak” olarak kullanılıp koyun otlatılır. Bilhassa inek vadisindeki mağaralar, yüzlerce koyunu barındırabilecek genişliktedir.

Tarihi belgeler , Dede Korkut Hikayeleri ile İstahri ve Mukaddesi gibi Arap yazarlarının verdikleri bilgilere göre, önceki yüzyıllarda Ağrı yamaçlarının ormanlarla örtülü olduğu anlaşılmaktadır . Günümüzde iyice çıplak bir durum kazanan Ağrı Dağının etekleri, çevresine tespih taneleri gibi dizilen köylerde çok sayıda beslenen hayvanlara aşırı otlama yüzünden iyice çoraklaşmakta, hatta erozyon baş göstermektedir. Hafif bir rüzgarda Örtülü, Çiftlik, Türkmen ve Gölyüzü köyleri çevresinde kumırtınası başlamaktadır.