Ege Bölgesi Halk Oyunları - Zeybek Oyunu

Zeybek oyunları.
Aydın, Muğla, Çanakkale. Balıkesir. Mamsa, Burdur, Denizli, Afyonkarahısar, İzmir, Bursa, Uşak, Kütahya zeybek oyunları açısından en zengin yörelerdir. Zeybeklerin tek, çift, toplu ve ağır zeybek olmak üzere başlıca dört biçimi vardır. En ünlüsü 9/4’lük vuruşlu aksak ölçüdeki ağır zeybektir. Zeybek oyunlarının tüm bu dört biçimden biriyle oynanır. Kimi yöresel ayrılıklar görülmekle birlikte zeybeklerin giyimi başlık, boyalı yazmadan sarık, mintan üzerine canfes gömlek, sallama kollu işlemeli cepken, açık mavi ya da lacivert çuhadan diz çakşırı, sırma işli tozluk, yemem ve bele sarılan kalın kuşaktan oluşur. Fişeklik ve bele sokulan silahlar giyimi tamamlar. Zeybek oyunları yörelere göre değişik adlarla ya da ezgisinin adıyla da anılır. Tümünde ortak olan figürler diz çökme, diz üzerinde yürüme, dönme, yere el vurma, durma ve düz yürümedir. Genellikle erkek oyunu olmakla birlikte kadın zeybekleri de vardır.

—Müz. Zeybek havaları, ağır ya da orta aksak usulünde olup ağır çalınır. Aksak (yürük) olan zeybeklere Ege'de kadın zeybeği denir Zeybek temposu, aksak ve oynak usulleri çerçevesinde olmakla birlikte raksa özgüdür. İcrada davul ve zurnanın bulunması şarttır.

Zeybek Hakkında Genel Bilgiler

Ege denilince akla Zeybek gelir. Mert, cesur, atılgan, mazluma dost, haksızlığa düşman olarak tanınırlar. Türk köylüsünün tipik bir örneğidir. Kurtuluş savaşında gösterdikleri başarılar ünlerine ün katmıştır. Bugün Zeybeklik tarihi bir anı olarak yaşatılmaktadır
Zeybek oyunları mertlik, yiğitlik ve gururun simgesidir. Sonsuz kahramanlık öykülerini içerir ve oldukça gösterişli ve etkileyicidir. Şahin ve kartalın hareketlerinden esinlenerek sert ve cesur bir tavırla oynanır. Kolların koltuk altlarına kadar çekilip daha sonra kaldırılması, ayak çekerken başın biraz öne eğilmesi, otururken göğe doğru keskin bir bakış atılması hep kartaldan esinlenmelerdir..

Bölgenin oyun türü Zeybektir. Batı Anadolu'nun hemen hemen her, yerinde ''Zeybek'' türündeki oyunlar,­görülür. Afyon, Antalya, Isparta, Burdur, Sakarya çizgisinin batı tarafında kalan illerimizde bu tür oyunun büyük etkileri vardır.

Genel de oyunları ikiye ayırmak mümkündür.

1. Ağır Zeybekler
2. Kıvrak Zeybekler (yürük).

Ancak Halikarnas Balıkçısına göre oyun oynanışı bakımından 3 ayrılır.

1. Meydanı dolaşıp elleri havaya kaldırma
2. Üzüm salkımı koparıp diz üstüne düşerek sepete koyma
3. Sepetteki üzümü ezerek şarap suyu çıkarma.

Halk Müziği:
Yörenin ritmik özelliği, dokuz zamanlı oluşudur. Divan, bağlama, tambura, cura, üçtelli, zurna, sipsi, kaval, zillimaşa, davul, kaşık, kabak kemane.
Yörede kadınların oynadığı oyunlara ''Kadın Zey­bek'', erkeklerin oynadığı oyunlara ''Erkek Zeybek" denil­mektedir. Kadınların oynadığı oyunlar erkeklerin oynadığı oyunlara göre daha yürüktür. Erkek oyunlarının yöredeki bir diğer adı da "Ağır Zeybek" tir. Ege nin bir çok yerinde oynanan bu tür oyunların en ağırlarına İzmir, Aydın, Muğla, Manisa illerinde rastlamak mümkündür. Zeybek oyunlarının diğer oyunlara (Bar, Halay, Horon v.b.) göre en büyük özelliği tek olarak serbest oynanmasıdır. Toplu olarak oynanan Zeybek oyunlarında oyuncular arasında müzik ve ritim hariç hiçbir bağ bulunmaz. Oyunu oynayan kişi hiçbir kurala bağlı kalmadan tamamen içinden geldiği gibi oynar.Zeybek oyunları toplu olarak oynandığında, yöresel olarak daire formu kullanılır

HARMANDALI
( Ege Bölgesi Ağır Zeybek )
AYDIN ZEYBEĞİ
( Aydın Yöresi Ağır Zeybek )
TAVAS ZEYBEĞİ
( Denizli Yöresi Ağır Zeybek )
AL YAZMA
( Denizli Yöresi Ağır Zeybek )
AVŞAR ZEYBEĞİ
( Teke Yöresi Kırık Zeybek )
HATCEM ÇIKMIŞ GÜL DALINA
( Afyon Yöresi Kıvrak Zeybek )
CEMİLEM
( Denizli Yöresi Kıvrak Zeybek )
FETHİYE KADIOĞLU ZEYBEĞİ
( Muğla Yöresi Ağır Zeybek )
YAĞMUR YAĞAR ZEYBEĞİ
( Denizli Yöresi Ağır Zeybek )
BAS BAS ZEYBEĞİ
( Denizli Yöresi Ağır Zeybek )
YÖRÜK ALİ
( Aydın Yöresi Ağır Zeybek )
ET ALDIM
( Denzli Yöresi Düz Oyun )
GIMILDAN
( Manisa Yöresi Kıvrak Zeybek )
TEPSİ TEPSİ
( Denizli Yöresi Kıvrak Zeybek )
DİRMİL’İN ÇALGISI
( Teke Yöresi Kıvrak Zeybek )
SARI ZEYBEK
( Teke Yöresi Kadın Oyunu )

Zeybek Kıyafeti

tamlamasında olduğu gibi Zeybeklere has oyun anlamında Zeybek Oyunu denilebiliyorsa da, oyun kelimesi katılmaksızın Zeybek kendi oyun çeşitlerinin toplu adıdır.

Mesela: Sarı Zeybek, Bergama Zeybeği, Zeybek Osman denildiği zaman, bu tamlamalara ayrıca oyun kelimesinin katılmasına lüzum görülmemesi adet olmuştur. Sarı Zeybek Oyunu birleşimi konuşmada kullanılmadığı gibi, Zeybek Halayı, Zeybek Barı, Zeybek Horanı gibi çeşit adları da yoktur. Nasıl ki; Halay Zeybeği, Bar Zeybeği, Horan Zeybeği gibi adlandırıcı birleşimler de katiyen işitilmiş değildir. Yeni, Zeybek kelimesi, umumiyetle raks anlamında hiçbir zaman ifade genişliği edinmemiştir.

Davulcuya 'Vur Zeybeği!' denilince Zeybek işi oyun havası istenildiğini anlar ve muhitin en gözde durumundaki bir zeybek havasına girer. Tartım mutlaka dokuzludur. Bu özellik bir damga gibidir ve eski Türklerin uğurlu bildikleri dokuz sayısına uygundur. Dokuzlu tartımın aksak bileşiminde olması damganın damgası haliyle Türk işidir.

Zeybek sıfatı nerelerde bilinmişse, Zeybekler nerelere ulaşabilmişlerse oralarda Zeybeklikten ve oyunlarından izler bulunulabileceği, ondan dolayı aranması gerektiği unutulmamalıdır.

Anadolu'da Zeybek çeşitleri, Aydın tarafında kümelenmiş, daha doğrusu çeşitlenmiş görünmektedir. Fakat bu durum son 150 yıldan öncelere teşmil olunamayacaktır. Bütün Anadolu'da hala yer yer Zeybek çeşitlerinin eski görenek halinde tutulmakta bulunması, bir zamanlar yurt sathında aynı kuvvette gün görüp, yine semt semt kim bilir ne türlü sebeplerle zayıf düşmeye mahkûm kaldıklarına delildir. Kars taraflarında Zeybek adlı bir köyümüz bulunduğuna göre, şimdiki yaygınlığı da Kars'la Ege arasında dikkatle almak durumunda bulunuyoruz. Sırasıyla görelim:

Sakarya Kavsi yöresinden Bilecik'te Zeybek ikişer veya dörder kişi tarafından çift çift oynanır. Erkekler, kadınlardan ayrı yürürler. Varsa açık havada davul zurnayla, yoksa eldeki öbür yerli çalgılar eşliğinde oynanır: Darbuka, Klarnet veya keman gibi.

Bozüyük ilçesinin, mesela esnemer köyünde Zeybek 2-12 erkek tarafından oynanır. Kadınlar, bunu oynamaz. Davul zurnalı oyunlarda yer alan köylüler o gün birbirlerini sayarlar. Aynı ilçenin Dodurga köyünde Zeybek 2-20 kişi tarafından çift çift yürütülür. Kimi erkekler ayrı, kimi de kadın erkek karma halde oynarlar. Tutluca köyünde gençler oynuyor. Kümbet köyünün Zeybeğine kadınlar karışmaz.

Yine Bilecik'in Gölpazarı ilçesinin Küçük Yenice, Çımışka ve başka yöre köylerinde Zeybek hep aynı tipte olarak vardır.

Buralarda Söğüt'ten Bolu ve daha ötelerinin köylüklerine kadar Zeybek oyununda çoğu zaman tahta kaşıklar da kullanılır. Bolu'da Zebek vardır. Göynük'te öteden beri milli giyimle oynanan zeybek keza vardır.

Muş'un merkez ilçesinde 3-4 kişiyle davul zurna veya tef eşliğinde Zeybek oynanıldığı ve gün görmüşlüğü o yöreden ancak tespit edilebilmiştir.

Bitlis ve Van'da Zeybek çeşitleri oturak alemlerinde vardır. Temsili karakterine ayrıca işaret etmiştik. Burada oyun şöyle devam ediyor: Yosma kadınlarca yürütülür. Konuşma yoktur. Karşılıklı olarak bir kadın bir erkek de oynayabilirler. Kadın, işaretlerle dostundan peş peşe ceket, pantolon vs ni ister. Erkek de istediklerini birer birer verir. Muhtara, köy ihtiyar heyetine ve doktora haber ulaştırılır. Onlar gelene dek, kadını iyileştirip saklıyorlar. Oyunda, kadın başını kumaş ve başka şeylerle efe gidişatlı sarıyor. Bu Zeybeği iki kadın da oynar demiştik. Erkeğe 'köçek' diyorlar.

Konya'nın Bozkır ilçesinin bazı köylerinde Zeybek oynanılmaktadır. Pek kadîm (eski) bir görenektir. Konya Şille'nin Tat köyünde Zeybek: kaval ve davul ile altı erkek tarafından hep birlikte oynanılır.

Kars'ın merkez ilçesinin Melik köyünde 'eski gelenek' kaydıyla tek kişilik Zeybek oyunu yürütülmesi dikkati çeker. Bu yörede toplu oyun olarak halay da vardır. Kadınlar, kendi aralarında oynarlar.

İstanbul köylerinde Bursa üzerinden girilmek istenildiği Zeybek yine vardır. Mesela, Bakırköy ilçesinin Çıfıtburgaz köyünde Zeybek hala gün görmektedir.

Zeybek

Batı Anadolu yöresinin belirli bir halkoyununa zeybek oyunu deniliyor. Söz konusu oyunlar kendi içinde türlere ayrılmaktadır.

• Ağır zeybek
• Kaşıklı zeybek
• Teke (Kıvrak) zeybeği
• Kırık zeybek
• Bey zeybek

Tek kişi tarafından ya da birkaç oyuncunun çember şeklinde dizilmesiyle oynanır. Zeybek, halkı koruyan cesur bir adamı temsil eder. Zeybek oynayan dansçı, kollarını omuz hizasında, elleri başıyla aynı hizada olacak şekilde iki yana doğru açar ve bazı oyunlarda kollarını dirseklerden hafifçe kırar. Büyük adımlar atarak ağır ağır hareket eder. Ara sıra yere doğru eğilip bir dizin yere dokundurulması, bu dansın belirgin hareketlerindendir. Bu tarz zeybekler İzmir, Aydın, Manisa taraflarında görülen zeybek türleridir. Buna Muğla'nın kuzey tarafları, Denizli'nin batı tarafları, Balıkesir'in Ege sahilleri ile Çanakkale'de eklenebilir.
Kütahya, Uşak ve Afyon daha çok kaşıklı zeybek etkisindedir. Yine Balıkesir'in doğu kısımları ile Bursa, Eskişehir, Bilecik, Ankara taraflarında oynanan oyunlar da kaşıklı zeybek kategorisine girer.

Burdur, Isparta, Antalya ile Muğla ve Denizli'nin güney kısımları teke zeybekleri içine girer ve kıvrak ezgileri vardır.
Balıkesir'in iç ve güney kısımlarında ise kırık zeybek oyunlarına rastlanır.

ZEYBEK OYUNLARI

Araştırmalar sonucunda Ankara halk oyunlarını önemli bir bölümünü Zeybek türlerinin oluşturduğu gözlemlenmiştir.Bu oyunlar değişik figürleri ile yiğitliği mertliği simgeler.
Zeybek olgusunu her ne kadar bazıları Ege'ye özgüymüş gibi gösterirse de Eskişehir'in, Konya'nın kaşıklı zeybeği ve Ankara zeybeği, zeybekliğin daha yaygın olduğunu gösterir.
Gerek zeybek adı gerekse oyunu Altaylarda da hala vardır. Bizde esas anlamı cesur ve saldırgandır. Daha önce öne sürülen halk etimolojileri karışık olup şöyledir:

1. Zeybek, zorba veya zubo kelimelerinden bozulmadır.
2. Zeybek, Seymenin bir söyleyiş çeşididir.
3. Zeybek, civanın eş anlamlısı zibak kelimesinden ele avuca sığmayan kişi mecazıyla Türkçeleşmiştir.
4. Zeybek, semağ kelimesinin ze'leşmesiyle meydana gelmiştir.
5. Zeybek kelimesinin aslı Özbek veya Uz Bek'tir.

Çağatay Uluçay (XVII. asırda Saruhan'da eşkıyalık ve halk hareketleri ) eserinde "Sekban ve Sarıcalar daha evvelleri başka başka vazifeler gören askere verilen isimdi. Bu asırda ise paşaların maiyetindeki başı bozuk askere verilen ad olarak kullanıldı. Eskiden Anadolu'da düğünlerde hususi kıyafet ve silahlarla gelini getirenlerede Seymen adı verilir."

Sekban ile seymen'i bir sananlar yalnız bu kitabım yazarı değildir. Sekban Farsça'dır. Seymen ise Türkçe'dir ve Seymenlik başka bir gelenektir. Kökü Kaşgarlı Mahmud'un Divan-ı Lügat'it Türk'ünde bulunur.

ANKARA ZEYBEĞİ

Tüm zeybek oyunlarında olduğu gibi her figürü ile yiğitlik ve mertliği anlatan Ankara zeybeği ağır bir zeybek olup bağlama ile oynanır. Kendisine özgü ağır ve tatlı bir melodisi vardır. Üçlü saç ayağı biçiminde oynanılanı daha gösterişlidir.Duruş,kasılış ve poz bu zeybek oyunun görkemini ortaya koyar. Ayaklar açık sağ ayak kırık ve biraz önde başlanan oyunda sağ el silahlıkta durur, ve başparmak bıçak kabzasının yanına sokulur.Oyunun giriş türküsü Hakkı Güner Efe'den derlenmiştir.

SEYMEN ZEYBEĞİ

Davul ve zurna ile oynanması nedeniyle yörede oynanan diğer zeybeklerden farklı olan seymen zeybeği iki yada üç kişi ile düğünlerde düzenlenen Seymen alayının önündeki efelerce oynanır. Kılıç ya da teke palası kuşanan efeler oyun boyunca bunları havada savururken naralarda atarlar. Seymen alayından en az üç davul zurna bulunur. En başta bulunan davul zurnanın önünde yaşlı zeybekler onların arkasında daha genç zeybekler yer alır.

YAĞCIOĞLU ZEYBEĞİ

Bu zeybek Yağcıoğlu Fehmi Efe'nin babası Yağcıoğlu Ahmet Ağa'ya adanmıştır. Zeybeğin ritim ve ayak oyunları tam bir mertlik ifade eder. Diz vuruşları ve dönüşleri tam bir uyum içinde olur. Bu oyunun özelliği sazın ayakta ve göğüs üzerinde tutularak çalınmasıdır.

MENDİL ZEYBEĞİ

Bu zeybek oyunu ağır ve akıcı figürleriyle Ankara zeybeğine benzemektedir.İki kişi tarafından ve bağlamayla oynanan bu zeybeğin en güzel görünüşü çöküşte her iki dizin yere vurulduktan sonra doğrulmasındadır.

KARAŞAR ZEYBEĞİ

Zeybek, adını Ankara'nın Beypazarı ilçesine bağlı Karaşar bucağından almıştır. Tütün kaçakçılığının yapıldığı yıllarda bu kaçakçılık işini yörede tanınmış ağalar yaparlardı. Karaşar'da kaçakçılık ile ilgilenen ve halk tarafından sevilip sayılan beş kardeşin bir baskın sonucunda öldürülmesi Karaşar'ı yasa boğmuş, 1885 yılında silahlı çatışmada öldürülen bu beş kardeşe söylenen türküden hareketli, canlı, kıvrak bir zeybek oyunu doğmuştur. Gerek melodisindeki akıcılık gerek oyundaki ayak figürleri ile gösterişli bir oyundur.