Türkiye'nin Akarsuları - Arpaçay Irmağı

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Arpaçay, Türkiye-Ermenistan sınırını oluşturan, Çıldır Gölünden doğan, Aras nehrinin önemli kolu olan akarsu. Toplam 186 km uzunlukta ve 9.500 km² yağış havzasına sahiptir. Türkiye tarafında 5.437 km² büyüklüğündeki alanın sularını boşaltır. Karahan, Telek suyu ve Kars çayı önemli kollarıdır. Debisi 39.412 m³/sn'dir.
Arpaçay; Kars, Iğdır ve Ermenistan sınırlarının birleştiği noktada Aras nehri ile birleşir. Aras nehri sularını İran ve Azerbaycan'ı geçerek dünyanın en büyük gölü olan Hazar Denizine ulaştırır.
Arpaçay iki çayın birleşmesiyle oluşur.Çıldır Gölünün fazla suları boşaltan Çıldır Suyu bunlardan biridir. Diğer kolu Ermenistan'daki Arpagel gölünün gideğenidir. Bu iki kol Başgedikler köyü yakınlarında birleşir. Gümrü'nün batısında Şuregel yaylasında Kars çayı ve Karahan Çayı, Arpaçayla birleşir. Ermenistan sınırını oluşturarak güney yönünde akışını sürdürür. Bu arada Digor Çayı ve Başgedik Deresini bünyesine katar. Tuzluca- Halıkışlak arasında Aras Nehri ile birleşir.


Nehir üzerinde sulama ve taşkın kontrolü amacıyla Arpaçay barajı kurulmuştur. Rusya ile ortaklaşa yapılan baraj 1975-1983 yılları arasında inşa edilip, 1983 yılında hizmete alınmıştır. Arpaçay baraj gölü günümüzde Ermenistan-Türkiye sınırının bir bölümünü oluşturmaktadır.
Arpaçay Ermenistan ile Türkiye arasında sınır suyu olmasından dolayı küçük sorunlar yaşanmaktadır.
Yağış alanındaki yağış rejiminin düzensizliğine bağlı olarak akarsuyun rejimi düzensizdir. Yörede sert karasal iklim hakimdir. Kış yağışlarının kar şeklinde olması akışın bu mevsimde zayıflamasına neden olur. İlkbahar ve yaz başlarında sıcaklarla eriyen kar suları nehirlerin coşkun akmasına neden olur.
Arpaçay'ın Türkiye tarafında yer alan Ani ören yeri Kars ili Akyaka ilçe sınırlarında yer alır. Antik kent çay kenarında volkanik tüf tabakaları üzerinde kurulmuştur. Tarihi İpek yolunun Anadoluya giriş noktası olan Ortaçağ kenti önemli bir ticaret kenti ve eski bir Ermeni başkentidir.
Arpaçay çevresinde tarih öncesi yerleşmeler tespit edilmiştir. İlk yerleşmeleri su kenarlarına kuran insanlar çay çevresini de kullanmıştır. Tespit edilen höyüklerin ve kalelerin tunç çağına ait oldukları düşünülmektedir. Arpaçay havzasında tespit edilen tarih öncesi alanlar şunlardır: Danatepe Höyük , Zöhrap Yerleşmesi, Carcı Yerleşmesi, Polat Kalesi, Yarbaşı Yerleşmesi, Tepecik yerleşmesi, Ziyarettepe Kalesi.


Arpaçay Türkiye için uluslar arası hukuka göre hem sınır suyu (sınırı çizen su), hemde sınır aşan sudur. Bu suların kullanımı ve korunması devletlerin karşılıklı anlaşmaları ile yürütülmektedir. Ermenistan ile sınırımızı belirleyen çay, Aras nehri ile birleştikten sonra İran ve Azerbaycan sınırlarını oluşturur. Türkiye 1927 yılında SSCB ile sınır oluşturan ve sınır aşan suların kullanımı ile ilgili anlaşma imzalamıştır. Bu anlaşmaya dayanarak 1960 ve 1970'li yıllarda Arpaçay üzerinde Arpaçay barajı (Ahuryan Barajı) inşanında uzlaşma sağlandı. 1976 yılında inşaatına başlanan barajda tutulacak 510 milyon m³ su eşit olarak paylaşılmaktadır. Sulama suyu barajdan alınmayıp, Aras nehrine döküldüğü alandan 75 km aşağıda yapılan Sedarabat regülatöründen alınmaktadır. Bu su ile mikroklima özelliğindeki Iğdır ovasında 66.000 hektarlık alan sulanmaktadır. Arpaçay'ın debisi, kullanılabilecek su miktarı Türk ve Ermeni yetkililerden oluşan ortak komite tarafından kontrol edilmekte ve yönetilmektedir.