SERBEST, -ti sıf. (tars. söze.).
1. Bir şeyi yapıp yapmamakta özgür olan, herhangi bir izne, denetime, koşula bağlı olmayan bir kimse için kullanılır; erkin, özgür: Tanık, konuşup konuşmamakta serbesttir.
2. Artık hapis, tutsak olmayan bir kimse için kullanılır: Sanık serbesttir, gidebilir.
3. Hareketleri herhangi bir şeyle engellenmemiş olan bir şey, bir kimse, bedenin bir bölümü için kullanılır: Sol elim serbest, bavulumu kendim taşıyabilirim. Piston kolu serbest.
4. Özel, sınırlayıcı bir koşula bağlı olmayan bir şey için kullanılır: Serbest piyasa ekonomisi, Serbest nazım.
5. Aslıyla arasında belli bir ayrım bulunan şey; özellikle de asıl metne bağlı kalınmadan yapılan çeviri, uyarlama, yorum için kullanılır: Serbest çeviri. Bu gece TV'de izleyeceğimiz film ünlü bir romanın serbest bir uyarlaması.
6. Herhangi bir ücret ödemeyi gerektirmeyen bir şey için kullanılır: Giriş serbesttir.
7. Belli bir zamanı dilediği gibi kullanabilen, belli bir süre içinde meşgul olmayan bir kimse için kullanılır: Bugün serbestim. Saat beşten sonra serbest misin?
8. Boş olan, geçişe açık bir yer; istendiği gibi değerlendirilebilen bir zaman dilimi için kullanılır: Sağ taraf serbest, geçebilirsin. Serbest bir günümde istediğin yere gideriz.
9. Herhangi bir yere, sözleşmeyle bağlı olmayan kimse için kullanılır: Gazeteden ayrıldı, serbest yazar olarak çalışıyor.
10. Başkalarıyla ilişkilerinde tedirginlik, sıkılganlık göstermeyen bir kimse; bu kimsenin tutumu için kullanılır: Serbest bir çocuk, düşüncelerini rahatça söyleyebiliyor.
11. Hafifmeşrep, hoppa bir kadın için kullanılır.
12. Nişan, evlilik vb. ile tarafları bağımlı kılmayan bir ilişki için kullanılır: Serbest beraberlikten yana olmak.
13. Serbest çalışma, serbest meslek, resmi ya da yarı resmi iş ve mesleklerin dışında kalan tüm işler, meslekler. || Birinin, bir şeyin serbest dolaşımı, bir şey için serbestçe yapılabilme, özellikle ülkeden ülkeye geçme; biri için bir ülkeden diğerine özgürce geçebilme olgusu: Malların serbest dolaşımı. İşçilerin serbest dolaşımı.
—Bine. Serbest çalışma, engel atının bir manejde ya da kulvarda binicisiz olarak engelleri atlaması ve bu çalışmayı sürdürmesi.
—Bot. Serbest organ, yalnız tabanıyla bağlı olan ve benzer ya da farklı hiçbir organla kaynaşmamış bulunan organ, (Serbest yumurtalığa üstdurumlu yumurtalık denir; çanak ve taçyaprakları halka dizilişli çiçeklerde bu parçaların serbestliği ayrı öneki ile belirtilir: serbest taçyapraklı çiçeklere ayrıtaçyapraklılar denir vb.)
—Dalga ve titr. Serbest salınım, bir düzenekte, bütün dış etkiler ortadan kaldırıldığında varlığını sürdüren salınım.
—Dy. Serbest yol, bir yol bölgesine giren trenin öngörülen hız dışında hiçbir kısıtlama olmaksızın yoluna devam edeceğini bildiren işaret, || Serbest yolu izleme, bir treni başka bir trenin daima serbest yol işareti alabileceği bir uzaklıktan izlemesi.
—Ed Uzunlukları eşit olmayan ve uyakları değişirlik gösteren dizelere denir; tüm ölçübillm (prozodi) kurallarından sıyrılmış dizeler için kullanılır. (Bk. ansikl. böl.)|| Serbest müstezat, müstezadı andıran, ancak dizelerdeki aruz kalıpları kurala bağlı olmadan seçilen ve sıralanan şiir biçimi, ( MÜSTEZAT.) || Serbest nazım ya da serbest şiir, vezin ve uyak bakımından kurallara bağlı olmayan şiir. (Bk. ansikl. böl.)
—Etol. Serbest ritim, ritmik eşzamanlama işaretleri bulunmayan bir çevrede yetişmiş bireyde yerleşen ve devam eden dönemsel etkinlik biçimi.
—Flz, Hiçbir kuvvetin ya da etkileşimin et kişi altında olmayan bir fiziksel nesne için kullanılır, l| Ortalama serbest yol, belli bir ortamda hareket eden serbest ya da hemen hemen serbest parçacıkların (örneğin bir gaz içindeki moleküller, iletken bir katı cisim içindeki elektronlar vb.) belli tip teki ardışık iki çarpışma arasında katettik- leri ortalama uzaklık, (Fiziğin çeşitli alanlardaki gereksinimlere göre, ortalama serbest yol bütün etkileşimler için tanımlanabileceği gibi (toplam ortalama serbest yol), çarpışma ya da kapılma gibi tek bir etkileşim tipine göre de tanımlanabilir [çekirdek fiziği). 0 °C sıcaklıkta ve normal atmosfer basıncında gazların ortalama serbest yolu 10“7 m dolaylarındadır.)
—Fizs. kim. Bileşmiş durumda olmayan kimyasal bir element, bir madde için kullanılır.
—Hidrol, Serbest menderes, alüvyal bir ovada aşağı çığıra doğru yer değiştiren bir akarsuyun gömülmeyen büklümü. || Serbest örtü, yeryüzünden geçirimsiz bir katmanla ayrılmayan bir tür su örtüsü.
—Huk. Serbest bölge, bir devletin siyasal sınırları içinde, ancak gümrük sınırları dışında bırakılan belirli alan. (Bk. ansikl. böl.) || Serbest meslek — meslek
—ikt. Serbest girişim sistemi, özel girişimler kurmak ve yönetmek özgürlüğüne dayanan, ancak bu girişimlerin, mesleki ve devletçe konulmuş ve serbest rekabetin korunmasına yönelik kurallara uymasını ve gerektiğinde tüketicilere sunulan ürünlerin nitelik denetiminden geçirilmesini kabul etmesini zorunlu kılan iktisadi rejim, || Serbest servis, müşterinin malın çıkış kasalarına taşınmasına varıncaya kadar, satış işleminin bütün aşamalarını, satıcının hiçbir müdahalesine gerek kalmaksızın, kendi başına yerine getirmesini sağlayan satış yöntemi. (Bk. ansikl. böl.) || Serbest ticaret, gümrük vergilerinin kaldırılmasını ve uluslararası alışverişlerin özgürce yapılmasını savunan iktisadi sistem. (Eşanl. SERBEST
DEĞİŞİM; karşt, ani, KORUMACILIK.) [Bk. ansikl. böl. ] || Toptancı serbest servis, imalatçılara, ikinci elden satıcılara ve perakendecilere yönelik malların satışında uygulanan serbest servis (bunlar, satın aldıkları malları kendileri gelip görür ve bedelini peşin öderler). [Bk. ansikl. böl.)
—Jeomotfol. Serbest menderes, bir akarsuyun, düz bir bölgede biçimlenen ortalama yatağında yer değiştirebilen, gömülmemiş menderesi.
—Koregr, Serbest dans, akademik kuralların baskısı dışında kalan, çıplak ayak ve bir tunikle yapılan, isadora Duncan'ın öncülük ettiği dans türü (serbest dans hem Michel Fokine'i. hem de modern dance'in öncülerim etkilemiştir); sosyete dansında, ritme bağlı kalmakla birlikte, adımların ve figürlerin serbestçe yapıldığ dans.
—Meteorol, Serbest hava ya da atmosfer, atmosferin, 3 km'den daha yüksekte yer alan ve yerin ısıl ve mekanik etkilerinden etkilenmeyen bölümü.
—Sesbil. Bir son ünlü, bir açık hece için kullanılır. (Karşt. ENGELLİ,)
—Spor, Serbest alış, hentbolda 7 m atışını gerektirmeyen kuraldışı davranışlarda verilen ceza atışı. || Serbest atış çizgisi, hentbolda kalenin merkez noktasına 9 m, kale sahasını belirleyen çizgiye 3 m uzaklıkta bulunan kesik kesik çizgi. || Serbest figür, jimnastik, artistik patinaj vb, gösterilerde, yarışmacıların, zorunlu hareketlere karşın kendilerinin yaptıkları program dışı figür. || Serbest güreş, tutuşu vücudun baş bölgesinden ayak tabanlarına kadar yapılabilen güreş stili, (Bu stil minder güreşinde uygulanan iki stilden biridir,) || Serbest program, jimnastik, artistik patinaj vb yarışmalarda, yarışmacıların belirledikleri yarışma programı, |j Serbest vuruş futbolda ve çim hokeyinde kuraldışı hareketlere verilen ceza vuruşu, (Futbolda serbest vuruş, direk serbest vuruş [tek vuruş) ve endirekt serbest vuruş [çift vuruş) olmak üzere iki türlü uygulanır. Hakem, rakibe kasıtlı yapılan kuraldışı harekete direkt, öteki kuraldışı hareketlere ise endirekt serbest vuruş cezası verir. Direkt serbest vuruşta top doğrudan kaleye atılarak gol yapılabilir. Endirekt serbest vuruşta ise yapılamaz; vuruşu yapan oyuncunun dışında topa mutlaka herhangi bir oyuncunun daha vurması gerekir.) [Eşanl, FRİKİK]
—Tıp. Serbest hekimlik, resmi herhangi bir hastane, dispanser ya da sağlık ocağına bağlı olmadan özel muayenehanelerde yapılan hekimlik.
—Zootekn. Serbest yemleme, hayvanların sürekli olarak erişebildikleri yemleri, serbestçe ve istedikleri miktarda yemelerini sağlayan besleme tekniği. || Serbest yemleme donanımı, bu beslenme biçimi için tasarlanmış donanımlar (yemlikler, silolar, yalaklar ya da engeller vb ).
♦ be.
1. Bağımlılık gerektiren bir duruma karşıt olarak, bağımsız, özgür bir biçimde: Bir kimseyi serbest bırakmak. Serbest dolaşmak. Serbest kalmak.
2. Herhangi bir yere sözleşmeyle bağlı olmadan: Serbest çalışmak.
3. Rahat, sıkılganlık, tedirginlik duymadan: Serbest konuşmak, davranmak.
—Dy. Serbest bırakmak, bir yol bölgesine girişi yasaklayan işareti, duruştan önce serbest yol konumuna getirmek,
—ANSİKL. Ed. Ölçülerin, uyakların La Fontaine'de olduğu gibi düzenliliğini korumakla birlikte serbest biçimde sıralandığı klasik serbest dize ile hemen hemen tüm geleneksel kurallardan bağımsız, uyumlu ve ahenkli bir düzyazıdan pek farkı bulunmayan modern serbest dize1 yi bir- biriyle karıştırmamak gerekir.
• Serbest nazım, Türk halk edebiyatında altay şamanlarının duaları. Dede Korkut hikâyeleri, masal tekerlemeleri gibi yer yer hece veznine uyan parçalarda serbest söylenmiş ya da zamanla aşınarak kurallı nazımdan uzaklaşmış örnekler görülür, Batı etkisindeki türk edebiyatında serbest nazma yönelik ilk uygulamalar aruz vezniyle serbest müstezat denemeleridir (Örn, Resim yaparken [Tevfik Fikret, 1897), El- han-ı şita [Cenap Şahabettin, 1897], Yolları [Ahmet Haşim, 1908], Şairi Âzam [A, H, Tarhan, yay. 1922]). Benzer denemeler hece vezniyle de yapıldı (Gemiciler [E. B. Koryürek, 1915]), Aruz veznine ve hece veznine bağlı kalmadan uzunlu kısalı dizelerin serbestçe sıralandığı şiirin ilk örneklerini sovyet şiirinden esinlenerek N
.G. Ran verdi (Açların gözbebekleri, 1922); onun ilk kitabından (835 satır, 1929) sonra bu yolu izleyenler görüldü. Öte yandan dönemin alman şiirinin etkisiyle E. B. Lavda aynı yolda şiirler yayımladı (S.O.S., 1931). O. V. Kanık, O. Rlfat, M. C. Anday' ın 1937'den sonra yayımladıkları ürünlerde ve ortak kitaplarındaki (Garip 1941) uygulama İse yer yer transız şiirinden etkiler taşır. Bu şiirde serbest nazım konuşma dilinin doğal söyleyiş özelliklerini yansıtmakta büyük ölçüde yardımcı oluyordu. Başlangıçta tepkiler yaratan bu ululamalar 1940'tan sonra gelişen yeni şiirin ortak nazım tekniğinin temelidir.
—Etol. Serbest ritim dönemi doğal ritim dönemine yakındır Bu ritmin sürmesi, "biyolojik saat" adı altında toplanan fizyolojik ve biyokimyasal mekanizmaların varlığına bağlıdır. Ritmin peridyodunun uğradığı değişiklikler Aschoff* tarafından belirlenmiş ve kurallara bağlanmıştır.
Serbest ritim olgusu çeşitli türden periyodik etkinlikler bakımından açıklığa kavuşturulmuştur. Örneğin, gece-gündüz ritmi, serbest ritme dönüşünce sirkadlyen ritim olur ve kuşlarla memelilerde deneysel olarak yıllarca sürebilir. Bir sirkadlyen ritim, aralıklı olarak büyüyen omurgasızlarda da yerleşebilir. Serbest ritim olgusu bazı gelgit, ay ve yıl ritimleri İçin de belirlenmiştir. İnsan türünde de, bireyler dış kaynaklı eşzamanlarsa İşaretlerinin bulunmadığı durumlarda kaldıkları zaman, bu aarbeat ritim tepkisi görülür. Bu olgu, M. Slffre'ln yeraltı mağarlarında yaptığı deneylere dayanılarak A.R. Relnbergln çalışmalarıyla ortaya konmuştur İşeme ya da sıcaklığın ayarlanması ve genel dav ranış etkinliği gibi bazı fizyolojik İşlevler, Aschoff kurallarında belirtilenlere uygun değişiklikler göstermektedir
—Huk, Serbest bölgeler genel olerak dış ticareti, yabancı sarmaya girdisini desteklemek ve artırmak amacıyla kurulur, Serbest bölgeler gümrük sınırı dışında bırakıldığı için buraya giren mallardan gümrük vergisi alınmaz ve gümrük işlemleri uygulanmaz. Türkiye'de serbest bölgelerin kumlacağı yer ve bunun sınırlarının belirlenmesi, yönetimi, faaliyet konuları ve işletmesiyle İlgili kurallar 6 haziran 1986 tarih ve 3218 sayılı Serbest bölgeler kanunu'yla düzenlenmiştir. Bu yasaya göre, serbest bölgelerin yer ve sınırını belirleme yetkisi Bakanlar kurulu'na aittir, Ayrıca serbest bölgelerin kamu kurum ve kuruluşlarınca, yerli ya da yabancı gerçek ya da tüzel kişilerce kullanılmasına, işletilmesine de Bakanlar kurulu izin verir (md 2). Serbest bölgelerle Türkiye'nin öteki yerleri arasında yapılacak ticaret, dış ticaret rejmine bağlıdır. Bu bölgelerdeki İşlemlerle ilgili her türlü ödemeler dövizle yapılır. Türkiye'deki serbest bölgeler, konuları bakımından iki gruba ayrılmıştır:
1. Sanayi serbest bölgeleri: Aliağa-Nemrut serbest bölgesi, Adana-Yumurtalık serbest bölgesi.
2. Ticaret serbest bölgeleri: Antalya serbest bölgesi. Mersin serbest bölgesi.
—Ikt.
•
Serbest ticaret öğretisi, XVIII. yy.'da müdahaleci sistemlere bir tepki olarak ortaya çıktı. Bu öğretiye, fizyokratlarda, D. Hume'da ve A. Smith'de rastlanır. En kesin biçimiyle Ricardo ve Stuart Mill'in yapıtlarında açıklanmıştır. Bu yazarlarda, uluslar arasında ticaret serbestliği, uluslararası işbölümü temeline dayanır; bu işbölümü, her ulusu en yetenekli olduğu ve en ucuza mal edebileceği malların üretiminde uzmanlaştırır.
XIX. yy.'da, Ingiltere'de Cobden ve Manchester birliği, Fransa’da Bastiat ve M. Chevalier tarafından savunulan serbest ticaret, özellikle 1860 fransız-ingiliz antlaşması’nın imzalanması sırasında başarıya ulaşır gibi göründüyse de, o tarihten sonra İkinci Dünya savaşı'na kadar sürekli olarak geriledi. Ama savaş sonrasında uluslararası ekonominin yeniden düzene konulması, serbest ticaret konusundaki yeniklasik kuramların, özellikle Heckscher-Ohlin kuramlarının da etkisiyle serbest ticaretin uygulanma alanını yeniden genişletti. Bununla birlikte bazı genel ya da kesimsel bunalımlar sırasında, hem geri kalmış ülkeler, hem de sanayileşmiş
olanlar tarafından sorumlu tutulmaktan geri kalmadı Böylece 1974 iktisadi bunalımı karşısında, 80'il yılların başında, gerilemeden zarar gören birçok ülkede, bir tür yenikorumacılık eğiliminin ortaya çıktığı görüldü.
• Serbest servis. Müşteri, mağazanın içinde serbestçe dolaşır, ilgilendiği malları seçer ve mağazaya girerken kendisine verilen bir örnek sepet ya da arabalara koyarak çıkıştaki kasalara kadar götürür. Bu mağazalarda satıcı yoktur, yalnızca rafların yeniden düzenlenmesinden sorumlu görevliler vardır. Bununla birlikte bazı durumlarda malların satışı, müşterilere bazı önerilerde bulunacak (onarım-dekorasyon vb.) uzman bir kişinin varlığını gerektirebilir. Ama genellikle sistemin işleyişi, görerek satın almaya dayanır: müşterinin satın alma girişimi sunma, afişleme ve malları türlerine göre ayırma yöntemleriyle kolaylaştırılır, Müşteriler, çıkıştaki kasalara doğru yönlendirilerek bütün aldıklarının bedelini ödemeleri sağlanır. İlk serbest servis mağazaları 1916’da ABD'de görüldü, Avrupa’ya İse daha geç bir tarihte girdi. Yhygın bir biçimde tüketilen mallar için bu satış yöntemi çok uygun görünmektedir.
• Tbptana serbest servis. Bunun bir biçimi de, örnek üzerinden serbest servistir. Burada, müşteri malı deponun içinde dolaştırmaz, delikli kartlardan yararlanarak reyonlar arasında seçimini yapar, Siparişin hazırlanması vs faturalanması bu delikli kartlar aracılığıyla dur. Mallar hemen alınıp götürülebilecek biçimde bir yükleme yerinde müşteriye teslim edilir. toptancı serbest servis yöntemi baharat (kuru, sıvı), tekstil, İlaç, oyuncak, kâğıt ve kitap alanlarında bağımsız ya da aralarında gönüllü ticaret zinciri kurmuş tüooarların ve perakendeci gruplarının girişimleri sonucu ortaya çıktı. Ödemenin peşin olması teslim giderlerini gerektirmemesi nedeniyle, toptancı serbest serviste düşük kâr marjları (Iskonto) uygulamak (bu arada küçük siparişlerin odaya çıkardığı sorunlara çare bulmak koşuluyla) olasıdır.
—Mat, Serbest elle Bir vektör uzayının serbest ailelerinin araştırılması, bir vektör uzayının tabanının araştırılmasıyla odaya çıkar; bir serbest ailenin bütün alt aileleri de serbesttir ve E, değişmeli bir K cismi üzerinde sonlu boyuttaki bir vektör uzayı İse, E nln bütün serbest makslmal aileleri E nin bir tabanıdır; E nin her serbest parçası ve doğuranı da E nln bir tabanıdır.
Serbest cumhuriyet fırkası, Serbest fırka da denir, 1923'ten sonra CHP’ ye karşı kurulan siyasal padilerden İkincisi (birincisi, Terakkiperver cumhuriyet fır- kası'ydı (1924]). CHP içinde ve dışında gelişen muhalefet hareketinin kanallze edilmesi ve resmileştirilmesi amacıyla, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in (Atatürk) direktifi üzerine kurulan parti, eski başbakanlardan, o sıralarda Paris büyükelçisi olan Ali Fethi Bey’in (Okyar) başkanlığında, 12 ağustos 1930’da çalışmalarına başladı. Padinin kurucuları ve tümü de milletvekili olan yöneticileri şöyleydi: genel sekreter Nuri Bey (Conker), yönetim kurulu üyeleri Senih.Nakiyettin, Tahsin (Üzer), Haydar (Yuluğ), Ahmet (Ağaoğlu), İbrahim Süreyya (Yiğit), Dr. Reşit Galip Refik İsmail, Mehmet Emin (Yurdakul), Süreyya Paşa (ilmen). Merkezi İstanbul'da bulunan SF, Son posta ve Yarın gibi bazı yayın organlarınca da desteklendi ve kısa sürede geniş halk kitlelerince benimsendi. Ancak, padinin faaliyete geçmesinden kısa bir süre sonra, genel başkan Fethi Bey' in İzmir'e gelişi sırasında meydana gelen olaylar, özellikle de CHP binasının,taşlanması, TBMM'de büyük tartışmalara yol açtı. CHP gibi laikliği savunmak, Cumhuriyet ilkelerine ve devrimlerine bağlı kalmak koşuluyla kurulan partiye, gericilerin sızmasından endişelenen FPthi Bey, Meclis'te de ağır hücumlara uğraması karşısında 17 kasım 1930'da SFyi feshetti.
Kaynak: Büyük Larousse
Serbest Nedir?
