SAYAÇ a. Ölçbil.
1. Darbeleri saymaya ya da kimi büyüklükleri (katedilen uzaklık, tüketilen enerji vb.) ölçmeye yarayan aygıt. (Bk. ansikl. böl.)
2. Ayarlı sayaç, üzerindeki sayı önceden saptanmış bir değere ulaştığında bir makineyi durduran ya da bir işaret veren darbe sayacı. (Önceden bu değere ayarlanan sayaç, her darbede bir birim atar ve sıfır olunca durur.) || Devir sayacı - DEVİR.
—Bilş. Sıra sayacı, bir bilgisayarın merkezi birimindeki özel kütük; bu kütük, komutlar belleğe sıralı olarak yerleştirilmişse, otomatik olarak bir sonraki komutun adresini içeren bir sayaç görevi yapar. (Sıra sayacının içeriği dallanma komutlarıyla değiştirilir; bu komutlar kullanılmıyorsa, sayacın içeriği, her komuttan sonra bir birim artar.)
—Denizbil. ve Hidrol. Tanecik sayacı, tortulların tanecik ölçümü incelemesinde kulevferde kullanılan gaz sayacılanılan aygıt; bir sıvıda asıltı halindeki taneciklerin sayılmasını sağlar.
—Teknol. Kısmi sayaç, bir donanımın bir bölümünü besleyen kollardan biri üzerine yerleştirilen ve bu kol üzerindeki aygıtların tüketimini gösteren sayaç.
—Tem. parç. içinden geçen parçacıkları saymaya ve kimi durumlarda bunların hızlarını ya da enerjilerini ölçmeye yarayan algılayıcı. (Bk. ansikl. böl.)
—ANSİKL. Ölçbil.
•
Isı sayaçları. Isı sayaçları sıcak sulu ısıtma tesislerinde tüketilen enerji miktarını ölçmeye yarar. Klasik tipte bir ısı sayacında bulunan başlıca öğeler şunlardır: bir sıcak su sayacı; ucu kapalı hazneleri, tesisin sırayla giriş ve çıkışına yerleştirilen ve alıcı öğelere kılcal borularla bağlanan sıvı genleşmeli iki termometre; ölçülen sıcaklıkların farkını veren bir mekanizma; sıcaklık farkıyla su hacminin çarpımını çevrimsel olarak gerçekleştiren bir çarpma mekanizması; tüketilen ısı 'miktarını termi cinsinden doğrudan kaydeden bir toplayıcı. Maliyeti düşürmek amacıyla evlerde kullanılmak üzere farklı sayaç tipleri geliştirilmiştir. Daha az hassas olan bu sayaçlar, çoğunlukla tüketicilerin masraf paylarını hesaplamada kullanılır. Buhar sayaçları, kazan dairelerinde, kazanların üzerine yerleştirilir; bunlar, debiyi göstererek çeşitli birimlerin çalışmasını ayarlama kolaylığı sağlar. Bu sayaçların çalışma ilkesi genellikle boru donanımına yerleştirilen bir diyaframın ya da bir lülenin iki yüzü arasındaki basınç düşmesini ölçmeye dayanır. Bu diferansiyel manometrelerin verilerini toplamak ve sonuçlarını uzağa iletmek için mekanik olarak ya da elektrikle çalışan düzenekler tasarlanmıştır.
•
Su sayaçları. Başlıca tipleri şunlardır: vo- lümetrik sayaçlar'da basınç etkisiyle hareket eden bir piston, suyu çıkış ağzına iter. Bu piston almaşık hareketli ya da sürekli hareketli (döner piston) olabilir. Pistonun her gidiş gelişi ya da her dönme hareketi belirli bir su miktarına denk düşer. Daha az yer kaplayan ve ölü noktaları bulunmayan döner pistonlu sayaçlar daha çok kullanılır;
•
hız sayaçları'nda su, küçük bir türbine hızı kendi hızıyla, dolayısıyla debiyle orantılı bir dönme hareketi verir. olümetrik sayaçlardan daha az hassas olmalarına karşılık hız sayaçları hem daha ucuzdur, hem de daha az yer kaplar;
•
manyetik sayaçlar, genellikle, büyük debiler sözkonusu olduğunda ya da suyun içinde yabancı maddeler bulunduğunda kullanılır: suyun debisi çaplanmış bir borunun içinden geçen suyun hızından yararlanılarak hesaplanır; suyun hızıysa suyun geçişiyle indüklenen bir manyetik alanın ya da elektrik alanının değişmesinden hareketle saptanır.
Yukarıda söz edilen ilk iki sayaç tipinde, hareketli parçalara bağlı değişik ibreler bulunur. Aygıt tümüyle sıvı içindeyse ıslak sayaçlar'dan, ibreler sıvıdan yalıtılmışsa kuru sayaçlar'dan söz edilir. Daha hassas olan ıslak sayaçlar yalnız duru sıvılarda kullanılabilir. Manyetik sayaçlar darbeleri kaydederler Büyük hacimler ya da içinde çok miktarda yabancı madde bulunan sular (kanalizasyon boruları) sözkonusu olduğunda debi, çaplanmış bir borudan geçen su katmanının yüksekliğini ölçerek belirlenir; bu işlem elektrikli yoklayıcılarla, sesöteli debiölçerlerle, basınç ölçümüyle vb. gerçekleştirilir.
•
Elektrik sayaçları. Bunlar bir elektriksel büyüklüğün zamana göre integralinin sonucunu veren aygıtlardır En çok kullanılan elektrik sayaçları bir P etkin gücünün sözkonusu olduğu bir devredeki w. = j pdr
etkin enerji miktarını ölçen etkin enerji sayaçlarıdır (vvattsaatölçerler); bunların yanı sıra, bir i akımının geçtiği bir devreden
geçen g = f i dr elektrik miktarını ölçen sayaçlar (ampersaatölçerler) ile bir Q reaktif gücünün sözkonusu olduğu bir devrenin\v,= f Qd-rreaktif enerjisini ölçen sayaçlar (varsaatölçerler) ayırt edilir. Genellikle alternatif akım devrelerinde kullanılan bu aygıtların çoğu, rotoru bir disk biçiminde olan küçük asenkron motorlardan oluşur; bu motorların stator sargılarının birinden devre akımı, diğerinden de kullanılan gerilimle orantılı bir akım geçer; böylece Cm kuvvet çifti integrali alınacak P gücüyle orantılı olur. Ayrıca, sürekli bir mıknatısın kutupları arasında hareket eden diskte indüklenen Foucault akımları sayesinde dönme hızıyla orantılı bir C, karşı-kuvvet çifti oluşturulur. Bu durumda, diskin Cm=C, eşitliğine denk düşen dönme hızı P gücüyle, gerçekleştirdiği devir sayısı ise aygıtın kadranı üzerinde doğrudan okunabilen etkin enerjiyle orantılıdır.
Çok büyük tesislere elektrik enerjisi vermek için ya da şebekeler arasında alınıp verilen enerji miktarını ölçmek için daha pahalı ancak daha hassas sayaçlar kullanılır.
•
Gaz sayaçları. Gaz hacimlerini ölçen sayaçlar, körüklü kuru sayaçlar, döner pistonlu sayaçlar ve hız sayaçları olmak üzere üçe ayrılır. Körüklü kuru sayaçlar evlerde kullanılan gazları, döner pistonlu sayaçlar ve hız sayaçları ise büyük miktarlardaki gazları ölçmede kullanılır.
Körüklü kuru sayaçlarda, temel ölçüm organı olarak gaz sızdırmaz bir körükle iki bölmeye ya da ölçme odasına ayrılmış, biçim değiştirmez bir kasa bulunur. Bir dağıtım çekmecesi, bölmelerden birim sayaca giren gaz borusuna, öbürünü çıkış borusuna bağlar. Gaz basıncının etkisiyle, ölçme odalarından biri boşalırken öbürü dolacak biçimde körük yer değiştirir; kursun sonunda dağıtım çekmecesinin etkisiyle hareket evirtilir.
Hız sayaçları daha çok akıntıölçerlı sayaçlar adı verilen kanatlı, pervaneli, türbinli vb. sayaçlardan oluşur. Bu tip sayaçlar, temelde, içinde bir pervane bulunan bir boru parçasından oluşur; üzerinde döndüğü yataklar yardımıyla ekseni borunun merkezinde tutulan pervanenin dönme hızı, gazın hızıyla, dolayısıyla sayaçtan geçen gazın hacmiyle orantılıdır.
Döner pistonlu sayaçlar'da iki palalı iki piston bulunur. Bu pistonlar hem birbirlerine, hem de ekseni pistonlarla aynı olan aynı çaplı iki yarım silindirden oluşan zarfa teğet kalacak biçimde dönerler. Palalardan birinin her tam dönüşünde piston, merkezi konumundan iki kez geçerek belli miktardaki bir hacmi iki kez pompalar. Böylece, devir sayısından hareketle, kullanılan gazın hacmi ölçülebilir. Ayrıca, basınç düşürücü bir sistem kullanarak gaz hacimlerini ölçen sayaçlar da vardır. (VOLÜDEPRİMOMETRE)
•
Kilometre sayaçları. Bu aygıtlar, bir taşıtın katettiği yolu kilometre ve hektometre cinsinden gösterirler ve taşıtın transmisyon miline bağlı olarak çalışırlar. Kilometre sayaçlarının üzerine taşıtın hızını gösteren bir "takimetre" yerleştirilir.
•
Turnike sayaçları. Bu sayaçlar, sergi salonlarında, fuarlarda vb. çok sık kullanılır. Turnike sayaçları bir defada ancak bir kişiyi geçiren ve böylece ziyaretçileri sayan bir tetik düzeniyle donatılmıştır.
—Tem. parç. Parıldamalı sayaçlar ve Çetenken sayaçları. Bu iki sayaç tipinde parçacıkların geçişi ışık yani foton yayımına neden olur. Işılçoğaltıcriarın kullanımı bu fotonlardan yola çıkarak birkaç nanosani- yede, elektronik devrelerce sayılabilen ve çözümlenebilen elektrik darbeleri elde etmeye olanak verir.
Bir parıldayıcıda, bir parçacık geçişinde uyarılma ya da iyonlaşmayla enerji alan atom ya da moleküller bunu parıldamalar biçiminde geri yayımlar. Bunun için uygun malzemeler, bir sıvı ya da saydam plastik madde içinde dağıtılmış antrasen gibi organik maddeler ya da sodyum iyodür gibi iyonsal kristallerdir. Ayrıca sayaçta ışığı sızdırmaz bir zarf ve gerektiğinde, tam yansıma ile fotonları ışılçoğaltıcının giriş penceresine doğru kılavuzlayan bir ışık yönelticisi bulunur. İyonsal kristaller ya da almaşmalı biçimde yerleştirilmiş parıldayıcı ve kurşun levhaları bir kalorimetre oluşturarak, soğurma yoluyla parçacıkların enerjisini ölçmeye yarar.
Plastik parıldayıcı levhaları (kalınlıkları birkaç milimetre olan ve yanal boyutları milimetreden bir metreye kadar değişebilen), içlerinden geçen parçacıkların geçişini uzay ve zaman içinde saptamaya çok uygundur.
Çerenkov sayaçlarında ışık aynı adı taşıyan etkiyle oluşur. Uyarısızlaşma ya da iyonlaşma süreçlerindekilerden çok daha düşük enerjiler, yani foton üretimleri kullanılır. Eşikli sayaç en basit uyarlamadır: bu sistem ancak hızı Çerenkov etkisiyle ışık üretimi eşiğinden yüksek olan parçacıkları algılar. Kullanılan ortamlar, kırılma indislerine göre seçilmiş katilar, sıvılar ya da gazlardır. Daha geliştirilmiş sayaçlar belli hız aralığındaki parçacıkları seçmeye olanak verir. Hareket miktarları biliniyorsa kütleleri ortaya çıkarılabilir, yani tanınmaları mümkün olur. Bu tip sayaçların en önemli kullanım alanı budur.
•
Geiger-Müller sayacı. Bu ilk gazlı sayaç fikri 1908 e dayanır. Çalışma ilkesi orantılı sayacınkiyle aynıdır. (ODA.) Bu sayaç tipi ff ışımasını algılamaya çok elverişlidir.
Kaynak: Büyük Larousse
Sayaç Nedir?
