TOZ a.
1. Çok küçük ve hafif tanecikler haline dönüşmüş kuru toprak: Rüzgâr toz kaldırıyor.
2. Ezilen, dövülen, öğütülen katı bir maddenin çok küçük taneciklere bölünmüş durumu: Kömür tozu. Leblebi tozu; gündelik yaşamda kullanılan bu biçimdeki ürün: Sabun tozu. Çamaşır tozu.
3. Nesnelerin üzerinde biriken ve kir oluşturan tanecikler: Toz almak. Eşyaların üzerinde toz birikiyor.
4. Herhangi bir maddenin çok küçük taneciği: Gözüme tozkaçtı.
5. Tozalmak, bir yerin tozunu silmek, temizlemek. || Toz bezi, toz alma işlerinde kullanılan bez. || Toz bulutu, havayı kaplayan, yoğun toz tabakası. || Toz duman, rüzgânn etkisiyle yerden kalkarak havayı kaplayan yoğun toz: Toz duman içerisindeydi sınıf. || Toz etmek, ezip yıkmak, ortadan kaldırmak, yok etmek. || Toz kondurmamak, bir şeye ya da kimseye herhangi bir kusurun yüklenmesini kabul etmemek, onun kusurlu olabileceğine inanmamak: Oğluna toz kondurmaz, onu göklere çıkarırdı. || Toz olmak, bir kimse sözkonusuysa, ortadan kaybolmak (arg.). || Tozdan dumandan ferman okunmamak, kimin ne söylediği, ne anlatıldığı belli olmayacak, anlaşılmayacak ölçüde ortalık karışık ve düzensiz olmak. || Tozu dumana katmak, toz kaldırarak hızla kaçıp uzaklaşmak; ortalığı altüst etmek, karmakarışık duruma sokmak. || (Birinin) tozunu almak, atmak, silkmek, onu iyice dövmek, hırpalamak (arg.).
—Astrofiz. Yıldızlararası toz, yıldızlar, yıldız- lararası gaz ve yüksek enerjili parçacıklarla birlikte Gökadamızı oluşturan, son derece küçük boyutlu (0,1 pm düzeyinde) taneler biçimindeki katı bileşen. (Aynı bileşenler diğer gökadalarda da bulunur.) [Bk. ansikl. böl.]
—Cev. hazl. Toz toplama, çok ince parçacıkları, daha az ince parçalardan ayırmak için kabaca bir taneölçüm sınıflandırması yapmaya dayanan işlem.
—Eczc. Kimyasal, bitkisel ya da hayvansal drogların, homojen hale getirilmek ve alınmalarını kolaylaştırmak amacıyla yeterince ince ve ufak parçalar halinde öğütülmüş hali. (Bk. ansikl. böl.) || Toz etme, katı ilaç maddelerinin ince parçacıklar halinde toz kütlesi haline getirilmesi. (Toz ilaçlar maddenin fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre, havanda ezme ya da çok ince toz elde edilmesi isteniyorsa porfir havanda ezme gibi, değişik yöntemlerle elde edilir. Bu işlemi genellikle elekten geçirme izler.) || Demir tozu, iyotla birleşmek suretiyle demir iyodür şurubunun bileşimine giren toz. (Eskiden lenfatik çocukların tedavisinde kullanılırdı.)
—Foto Aydınlatma tozu ya da şimşek toz, magnezyum tozu ve yükseltgen cisimlerin (klorat ya da permanganat) karışımından oluşan metalin anında yanmasını sağlayarak karanlık yerlerde yapılan çekimler için gerekli olan yeğin ve kısa süreli ışığı veren toz. (Aydınlatma tozunun yerini günümüzde flaşlar almıştır.)
—Isıbil. Toz alıcı, dumanların tozunu gidermeye yarayan aygıt. (En basit toz alıcılar yön değiştirici perdelerle donatılmış duman kutularıdır; daha gelişmiş tipleriyse siklonlar ve içlerinde, yüksek gerilimli bir elektrik alanının kurumlan elektrotlar üzerine çektiği elektrikli süzgeçlerdir. Ayrıca dokuma filtreler ile asit dumanları için elverişli olan su perdelerini de belirtmek gerekir.)
—Kim. müh. Toz alıcı ya da toz giderici, tozun uçmasını engelleyerek giderilmesini sağlayan ürün; genellikle antistatik balmumu ve silikon emülsiyonlarıyla karıştırılarak kullanıldığından, tozun hızla yeniden çökmesini önler.
—Mad. oc. Toz taneleri, ani grizu ya da karbondioksit patlamasıyla çevreye yayılan çok ince toz parçacıkları. || Kömür tozu patlaması, ocak havası içinde bulunan ince toz halindeki kömürün yanrfıası sonucunda meydana gelen patlama. (Bk. ansikl. böl.)
—Marangl. Talaş tozu, odun talaşının, taşlama taşlarında ya da çekiçli öğütücülerde öğütülmesiyle elde edilen son derece ince toz.
—Metalürj. Toz metalürjisi, metal tozlarını sıkıştırarak çeşitli ürünlerin ya da parçaların elde edilmesini sağlayan metalürjik yöntemlerin tümü. (Bk. ansikl. böl.) || Toz tutucu, gazlan tozlarından ayırmaya yarayan mekanik aygıt. || Toz yöntemi,
DEBYE İSCHERRER YÖNTEMİ'nin eşanlamlısı.
—Poiim. Kalıplama tozu, dökme kalıplama yöntemiyle çeşitli eşyalar üretmek için basınç ya da aktarma yoluyla plastik madde dönüştürücüsüne yüklenen toz. (Bk. ansikl. böl.)
—Sağl. kor. Darbe ya da patlama etkisiyle çeşitli maddelerden kopan çok ince tanecikler: Sanayi tozları. (Bk. ansikl. böl.)
—Seram. Toz atkını, Kütahya yöresinde, bisküvi halindeki seramiklerin, kirli ve yağlı yüzeylerinin sır tutmasına verilen ad.
—Teknol. Toz toplama, toz toplamak eylemi. (Bk. ansikl. böl.)
—Tekst. Toz gidermek, kimi ipliklerin ya da kumaşların üzerindeki tozlarını uzaklaştırmak. (Toz, tezgâh üzerindeki çözgü ipliklerini hatalı haşıllamadan ya da bitmiş kumaşlara uygulanan kalitesiz apre işleminden kaynaklanır.)
♦ sıf. Türlü işlemlerden geçirilerek, ezilerek, öğütülerek vb. çok küçük tanecikler haline getirilmiş şey için kullanılır: Toz biber
—Karb. kim. Toz kömür, sanayi fırınlarında kullanılmak üzere toz durumuna getirilen kömür.
—Mad. oc. Toz kömür, kazı ya da kuru eleme gibi kimi cevher hazırlama işlemleri sırasında meydana gelen çok ince taneli (1 mm’den daha az) kömür. (Toz kömürler, çok büyük termik santral kazanlarında yakıt olarak kullanılır. Antrasit kömürünün tozlarından briket yapımında yararlanılır. Kok kömürü tozları genellikle bir flotasyon işlemiyle temizlenir.)
—Süslem. sant Toz varak, altın tozunun sıkıştırılmasıyla elde edilen ve tezhipte kullanılan varaklara verilen ad.
—ANSİKL Astrofiz. Yıldızlararası toz. Oldukça düşük bir sıcaklıkla ayırt edilir ve gözlemlenebilen üç olayla ortaya çıkar: yıldızların ve gökadaların, toz bölgesinden geçen ışığının soğurulması ve kızarması, ışığın toz taneleriyle yayınması ve son olarak ışığın polarması. Tozlar tarafından soğurulma, ışığın dalga boyuna göre çok değişir; kızılaltına oranla morötesinde soğurulma çok daha fazladır, bu da, bir toz bölgesi içinde gözlemlenen cisimlerin kızarmasını açıklar. Toz tanelerinin yapısını kesin bir biçimde tanıyabilmek için bir sönüm eğrisinin çizilmesi gereklidir Yıldızlararası tozlar tarafından yayımlanan ışığın polarması incelendiğinde, kimileri soğurucu ve yayıcı, kimileri polarıcı iki tip toz tanesi bulunduğu anlaşılır. Ancak bugüne kadar hiçbir toz tanesi modeli butun gözlem olgularını açıklamaya yeterli olmadığından, toz tanelerinin yapısı üstüne araştırmalar halen sürdürülmektedir; en yaygın varsayım, bu toz tanelerini buz ve grafit ya da silikat karışımı olarak kabul eder. Tozların hareketi çevre ortama göre değiştiğinden, tanelerin göç süreçlerinin bilinmesi de önem taşır. Tozlar genellikle yıldıztararası gazla birlikte bulunur, bu da kütlelerinin belirlenmesini güçleştirir; toz, gerek Gökadamız, gerek dış gökadalar içinde düzensiz olarak dağılmıştır; yıldızlararası tozlar moleküllerin oluşumunda da rol oynadığından, bu tozların fiziğini bilmek önemlidir; öte yandan, yıldızlararası tozlar, önyıldızlar'ın yıldızlararası ortamda yoğuşma evresine de eşlik eder.
—Eczc. Toz ilaçlann elde edilmesi başlıca iki işlemi kapsar: toz halinde getirme ve elekten geçirme. Toz ilaçlar yalın ya da birçok ilacın karışımı halinde olabilir. Ağızdan verilebileceği gibi iğneyle de verilebilir. Bir sıvıda eritilerek ya da kaşe, kapsül yahut komprime şeklinde bölünerek alınır, iğneyle verilen tozlar sterildir ve kullanılacağı zaman uygun bir steril sıvı ile eritileceği ya da süspansiyon haline getirileceği şişelerde bulunur. Deriye sürülecek tozlar pülverizatörle de uygulanabilir.
—Mad. oc. Kömür tozu patlamasının yol açtığı son derece önemli sonuçlar şunlardır: çok büyük hacimde zehirli gaz açığa çıkar; yüksek ısı meydana gelir ve yanma olayını hızlandıran şiddetli bir hava akımı görülür. Kömür tozu patlamalarında genellikle alevler kilometrelerce uzunluğundaki galeriler boyunca yayılır. En çok can kaybına yol açan kömür tozu patlaması 1906'da Fransa'nın Courriöres (Pas-de -Calais) bölgesinde meydana gelmiştir Galeri çeperlerini şistleyerek ve grizuya karşı gereken önlemleri alarak (grizu patlamaları çoğunlukla kömür tozu patlamalarının doğurucusudur) kömür tozu patlamaları tehlikesi azaltılabilir.
—Metalürı. Toz metalürjisi. Antıkcağ'dan beri özellikle Mezopotamya'da (I.O. 6000) demir cevherinin odun kömürüyle indirgenmesi ve bu yolla hazırlanan topağın dövülmesi biçiminde uygulanan toz metalürjisi, bir sanayi olarak ancak 1930'dan sonra gelişmeye başladı ve İkinci Dünya savaşı yıllarında hammaddeden tasarruf sağlamanın temel bir sorun haline geldiği ülkelerde (Almanya) büyük bir önem kazandı.
• Uygulanan yöntemler. Toz metalürjisinde uygulanan başlıca yöntemler şunlardır:
1.
Metal tozlarının hazırlanması. Üretilecek tozun miktarına, elde edilecek ürünlerin bileşim ve fiziksel özelliklerine bağlı olarak tozların hazırlanmasında şu yöntemlerden yararlanılır:
—elektrolitik yöntem, bir metal tuzunun sulu çözeltisi içinde tozların ya da süngerimsi bir kütlenin elektrolitik olarak çömürülmesine dayanır;
—atomizasyon ya da püskürtme yöntemi, bu yöntemde ergitilmiş sıvı bir metal ya da bir alaşım çok ince deliklerden geçirilir ve metal sızıntısı, bir sıvı ya da bir gaz jetiyle parçalanır;
—öğütme, gevrek ya da salt bu amaçla gevrek duruma getirilmiş metal parçalara uygulanır;
—kimyasal yöntem, oksitlerin, cevherlerin ya da tufalların indirgen bir gazla (H2 ya da CO) indirgenmesine, karbonil bir sıvı ya da bir gazın ayrıştırmasına (demir, nikel, kobalt) ya da bir hidrürün bozundurulmasına (titan, zirkonyum) dayanır.
Tozlar, kimyasal bir bileşimlerinin dışında görünür özgül kütleleri, tane boyutları ve biçimleri, boyutsal dağılımları, akma yetenekleri, özgül yüzeyleri vb. gibi fiziksel özellikleriyle tanımlanır. Ayrıca kullanımdan önce karıştırma, katı ya da sıvı bir yağlayıcı katma, tavlama, vakum altında gaz giderme vb. gibi çeşitli işlemlerden geçirilir.
2.
Tozların Apaklaştırılması. Tozlar genellikle elde edilecek parçanın biçimine göre önceden hazırlanmış bir kalıp içinde kimi zaman yağlayıcı bir maddeyle karıştırılarak 100 MPa'nın üzerindeki bir basınç altında sıkıştırılır Böylece elde edilen briket henüz kırılgandır; ancak taneleri, uygulanacak işlemlere dayanabilecek kadar yeterli bir kohezyon gösterir.
3.
Sinterleme. Topaklaştırılmış tozlar, birbirine yakın tanecikler arasında yayınma yoluyla az ya da çok gözenekli metal bir kütle elde etmek üzere genellikle yansız ya da indirgen bir atmosferde ısıtılır. Ancak ısıtma sıcaklığı her zaman malzemenin tamamının ergime sıcaklığının altında tutulur.
4.
Sonraki işlemler. Böylece elde edilen metal parça daha sonra çeşitli işlemlerden geçirilir; bunlar, parçaya kesin boyutunu vermek için uygulanan işlemler, elektrolitik kaplama, ısıl işlemler semantasyon vb.'dir. Son olarak kimi özel durumlarda (örneğin yönlendirilmiş bir yapı elde edilmek istendiğinde) tozlar, ya doğrudan haddeleme ya da kılıf içinde çekme yoluyla topaklaştırılabilir (paslanmaz çelikler, süperalaşımlar). Soğukta çok zor sıkıştırılabilen tozlara (süperalaşımlar), genellikle sıcakta izotaktik presleme işlemi uygulanır.
• Uygulama alanları Kimi ürünler toz metalürjisi yönteminden başka hiçbir yöntemle elde edilemez; bu ürünlerin en önemlileri şunlardır:
—gözeneklerinin boyutları ve sayısı de- netlenebilen malzemeler: kendi kendini yağlayabilen yatak yastıkları ve burçlar; bronz, demir ya da paslanmaz çelikten hazırlanan süzücü öğeler ve gözenekli parçalar; metaller, alaşımlar, tuzlar ya da oksitlerden oluşan karma bileşimli parçalar (katalizörler, akümülatör plakaları, elektrotlar);
—işlenmiş (bitmiş) ürünler halinde elde edilen az sünek ve ergime noktası yüksek ateşe dayanıklı malzemeler: akkor lambaların ve elektron tüplerinin elektrotları ile filamanları;
—metal ve metal dışı parçacıklardan oluşan karma yapılı malzemeler: takımlar, taşlama taşları ve ekstrüzyon kalıplarının yapımında kullanılan sert alaşımlar (kobaltlı bir bağlayıcıyla topaklaştırılmış tungsten, krom, titan karbürter; bronz, demir, nikel vb. gibi bir ana evre içinde yer alan elmas parçacıkları); grafitli alaşımlar (motor kolektöıieri için bakır ve grafitten fırçalar; bronz ve grafitten kavrama parçaları ve yatak yastıkları); sürtünmek fren ya da kavrama disklerinin balatalarında kullanılan sürtünme alaşımları (bronz, kurşun, demir, silis, grafit); elektrik kontakları, elektron tüplerinin yayıcı öğelerinde kullanılan metal oksitler ve özellikle erime noktaları birbirinden çok farklı metal alaşımları olan sermet'ler: tungsten-gümüş, tungstenbakır (elektrikli kontakları), tungsten-nikel -bakır (dengeleme kütlesi olarak kullanılan ağır alaşımlar), bakır-kurün, kurşun bakımından zengin bronz, kurşunlu demir ve çelik (yatak yastıkları, burçlar).
Öteki malzemeler eskiden beri klasik yöntemlerle elde edilmektedir; oysa bu malzemelerin de toz metalürjisi yöntemiyle üretilmesi hammadde tasarrufu sağlaması, işleme zorunluluğunu azaltması ve hatta tümüyle ortadan kaldırması, karma yapılı parçaların bile kolayca biçimlendirile- bilmesine olanak vermesi, kullanılan alaşımların arılığının korunması (çünkü döküm doğrudan potalarda yapıldığından, metallerin kirlenmesi önlenir) [manyetik malzemeler; zirkonyum, titan, uranyumdan hazırlanan özel alaşımlar], oldukça homojen yapıların elde edilmesine bağlı olarak kimi özelliklerin iyileştirilmesi bakımından belli bir gelişme sağlayacaktır.
Metal tozları ayrıca kaynak elektrotlarının kalıba alınmasında, metalürjide saçma savurmayla temizleme işleminde, cevherlerin zenginleştirilmesinde, boya sanayisinde, cam üretiminde, tepkimeleri geliştirmek amacıyla kimya sanayisinde ve eriyik halindeki banyolarda katkı maddesi olarak kullanılır.
—Polim. Kalıplama tozu. Kalıplama tozu tek bir polimerden oluşmaz; bu polimere plastikleştiriciler, boyarmaddeler, pigmentler, yağlayıcılar vb. gibi katkı ürünlerinin yanı sıra çeşitli dolgu maddeleri katılır. Kalıplama tozları kimyasal bileşimlerinden başka tane boyutları, erimiş durumdaki akışkanlıkları, nem kapmaları (nem çekme ciddi kusurlara yol-açtığından tozun kullanımdan önce genellikle kurutulması gerekir) ve kalıplama sırasında çekme özellikleriyle tanımlanır.
—Sağl. kor Çeşitli sanayi dallarında, havada asılı halde kalan (aerosol) ve zehirlilikleri ya da akciğerlerde neden oldukları lezyonlardan ötürü tehlike yaratan çok ince tozlar oluşur. Havada süzgeçle toplanıp incelenebilen (mikroskop, elektronik mikroskop, X ışınlı sondalar) süspansiyon halinde çok sayıda madde vardır. Bunların bazılarının içinde hastalık yapıcı mikroorganizmalar bulunur. Büyük kentlerin tozlarında katran, kanser yapabilecek hidrokarbürler, çeşitli biçim ve bileşimde tanecikler yer alır. Sanayi tozlarını çöktürmek için, tozları çekimle toplayan yüksek gerilimli elektrik iletkenlerinin bulunduğu odalar kullanılır. Sanayi tozları, sanayi dallarına göre, havalandırma, emme ya da nemlendirme ile yok edilmelidir. Bazı durumlarda (özellikle kum işçileri) tozlardan etkilenen işçiler, içinde hava basıncının biraz yüksek tutulduğu, kapalı maskelerle korunmalıdırlar
Tozlar, çoğu zaman meslek hastalığı sayılan birçok hastalığa neden olabilirler; hastalıklar koniyoz ve pnömokoniyoz genel terimleriyle belirtilirler.
—Teknol. Toz toplama, ev ekonomisinde uygulanan bir işlemdir; aspiratörler bu işleme hem en pratik, hem en hızlı ve hem de en sağlıklı çözümü getirmiştir. Sanayide, uzun süreden bu yana da metalürjide gazlara uygulanan toz toplama, ya bir defleri olan tozları gerikazanmavı ya da covvperlerde, kazanlarda ve motorlarda kullanılması gereken yüksekfırın gazlarını arıtmayı sağlar; bu amaçla, depolama odaları, gazların içinden geçirildiği sık dokulu kumaşlardan oluşan torbalı filtreler, yıkayıcılar ya da elektrostatik aygıtlar kullanılır. Toz kömürle ısıtılan ocaklardan çıkan gazları atmosfere vermeden önce de toz toplama işlemi uygulanır. Kül yüklü dumanlar (uçucu küller) depolama odalarından geçer ve burada yerçekiminin etkisiyle içerdikleri katı parçacıkları bırakırlar ya da değişik sistemli aygıtlara (siklonlar, vantilatörler-toz gidericiler) yollanırlar; bu aygıtlar, dumanlara çok hızlı bir dönme hareketi uygulayarak, katı parçacıkları merkezkaç etkisiyle ayıklar. Toz toplama işlemi, diğer sanayi kollarında da gereklidir: metalleri dönüştürme, inşaat malzemeleri (çimento, kireç, alçı, amyant, cam), anorganik kimya (sülfürik asit, gübre), petrol arıtma; kâğıt hamuru, orman sanayisi. tekstil, tanm besinleri sanayisi (tahıl, süt. şeker, hayvan yemi) çöpleri işleme ve yakma.
Elektronik sanayisinde, entegre devrelerin yapımı, toz ve kirlerden maksimum ölçüde annmış bir atmosfer gerektirir (beyaz oda); bu da, özel havalandırma donanımlarının yapılmasına neden olur.
Kaynak: Büyük Larousse
Toz Nedir?
