TÜNEL a. (fr. ve ing. tunnet).
1. Bir ulaşım yoluna geçit vermek için düzenlenen yeraltı galerisi. (Bk. ansikl. böl. Bayınd.)
2. Bir yere ulaşmak için yeraltında açılan yol: Tünel kazarak kaçan mahkûmlar
3. Kentiçi ulaşımda kullanılan yeraltı yolu ve. bu yolda işleyen taşıma aracı. (Özellikle İstanbul'da Tünel’le Karaköy arasındaki yeraltı yoluna ve bu yolda işleyen araca verilen ad.)
—Bahç. Kafes gibi sardırılmış bitkilerle örtülü beşik biçiminde çardak.
—Bayınd. Su altı tüneli, bir nehir ya da deniz altından geçişi sağlayan, prefabrikke sonlardan inşa edilmiş tünel; yerleştirme yerine yüzdürülerek getirilen kesonlar, önceden açılmış çukurlara, dayanaklar üzerine oturtulur. (Kesonlar arasına neopren contalarla sağlanan geçici sızdırmazlık, dökme beton, bantlı conta gibi malzemelerle takviye edilir. Toprak altı geçirimli olduğunda, seyir için ayrılmış gabari köprü inşasını güçleştirdiğinde bu çözüme başvurulur.)
—Çiçekç. Yoğunlaştırılmış bahçecilikte kullanılan, plastik maddeden yapılmış yarı-silindire yakın biçimde barınak. || Mayalanma tüneli, yastık mantarı üretiminde kullanılan kalıntının, kitle halinde mayalanmasının gerçekleştiği yer.
—Denizbil. Mercan kayalığı tüneli, bir mercan kayalığının dış cephesine açılan uzun dehliz.
—Denize. Pervane tüneli, pervanenin oluşturduğu su akımını yönlendirmek, ileri yol randımanını iyileştirmek amacıyla bir geminin kıçına yerleştirilen ve içinde pervane bulunan çelik boru. (Pervane tüneli, kıçtan verilen halatların pervaneye dolaşmasını önler ve geri yolda pervanenin etkisini azaltır.)
—Elektron. Tünel diyodu, çalışma ilkesi tünel etkisine dayanan yarı-iletken diyot. (1958'de japon fizikçi Esaki Leo’nun tasarladığı tünel diyodu, gigahertzlere varan frekanslara dek yükselteç ve salınım üreteci olarak kullanılmasına olanak veren karakteristikler gösterir. Öte yandan elektronik devrelerde, yanıtı son derece hızlı ikilidevre olarak da kullanılır.)
—Fiz. Tünel olayı, hiçbir enerji engelinin bir kuvanton için aşılmaz olmadığını gösteren, tam anlamıyla kuvantal olay. (Bunun sonucunda bir kuvantonun, sonlu erimli bir itici etkileşimler takımıyla, hiçbir zaman tam olarak hapsedilemeyeceği anlaşılır.) [Bk. ansikl. böl.]
—Kâğ. san. Kurutma tüneli, ısı verimini artırmak ve kâğıt fabrikasında çalışan personele rahatlık sağlamak için kâğıt makinesi kurutucusunu bulunduğu bölümden ayıran metal mahfaza (Eşan. havbe )
—Ruhbil. Optik tünel, tünel biçiminde ve öznenin içinden baktırılarak derinliğine uzaklık algısını, özellikle de optik dokunun bu algı üzerindeki etkilerini incelemekte kullanılan deney aygıtı.
—Soğut, san. Dondurma tüneli, besin maddelerini dondurmak için içinde hızlı bir soğuk hava akımı dolaştırılan, kapalı uzun bölme.
—Yerbil. Lav tüneli, bir lav akıntısının cüruflaşmış kabuğu altında yer alan ve alttaki magmanın aşağı çığıra doğru akması sonucu oluşan uzun boşluk.
—ANSİKL.
Bayınd. Bir tünelin gerçekleştirilmesinde, birbirini izleyen ve iyi bir biçimde birbirine bağlanması gereken işlemlere başvurulur: kazı, pasa nakliyesi, geçici tahkimat, kati kaplama tahkimatı, ince inşaat. Gerçekte, alın kazısının yapılacağı yer sınırlıdır ve tünel içindeki trafik öteki işler için gerekli mekânı kısıtlar. Bir tünelin hangi yöntemle yapılacağının seçiminde ilk veri, arazinin niteliğidir. Tahkimatın yerleştirilmesi için gereken süre zeminin dayanımına bağlıdır ve kazının serbest açıklığına bağlı olarak bu süre azalır ya da artar. Birçok tünel kazma yöntemi geliştirilmiştir. Ekonomik nedenlerle, kazının olabildiğince büyük kesitte yapılması istenmektedir. Arazi ve kesit büyüklüğü zorunlu kılarsa, öncelikle tonozlu üst bölüm desteklenir ve çekirdek kazılır (yarım kesit kazısı).
Zor arazide çalışıldığında, çeşitli yöntemlerle bölmelenmiş kesitlere göre kazı gerçekleştirilir ve bu yöntemlerin her biri özel adlarla anılır.
• İngiliz yöntemi. Kazı işlemi, kesitin tüm genişliği boyunca art arda oluşturulan basamaklar halinde gerçekleştirilir. Kemerli tahkimat hemen hemen tüm kesiti kaplayacak biçimde yerleştirilir, ardından kaplama yapılır. Artık kullanılmayan bir başka yöntemde de, bir kuyuyla üst kata bağlanan bir ana galeri açılır ve tahkimat ya pimi birçok aşamada gerçekleştirilir.
• Alman yöntemi. Üç galeri yöntemi ya da yan taban galerileri yöntemi adı da verilen bu yöntemde, taşıma işlevi gören çekirdek tonoz tamamlanıncaya kadar yerinde bırakılır. Genellikle kati kaplamanın bir bölümünü (ayaklar) gerçekleştirmek için iki yanal galeriden yararlanılır ve bu kaplama üst bölüme destek işlevini görür.
• Avusturya yöntemi. Öncelikle, tünelin ekseninde ve tabanında bir ilerleme galerisi açılır. Sonra, düşey bir kuyu yardımıyla kilide doğru çıkılır, öne ve arkaya doğru bir tepe galerisi kazılır. Ardından üst bölüm kazılarak tonoz inşa edilir; ayakların da gerçekleştirilmesinden sonra çekirdek kazısına geçilir. Kuyu sayısının artırılmasıyla işler çabuklaştırılabilir. Avusturya yöntemi artık pek uygulanmamaktadır.
• Yeni avusturya yöntemi. Cıvatalar ve püskürtme beton yardımıyla oluşturulmuş esnek bir destek sayesinde kendi kendini taşıyan toprak bir tonoz ya da ano yapılır. Gerekli durumlarda, olabildiğince çabuk yerleştirilen ve arazi hareketleri ölçümlerine göre uyarlanan kalıplarla be- tonlama işlemi tamamlanır. Tahkimatın kesintisiz yapılması ve daha uzun cıvatalar kullanılması, çok kuvvetli arazi hareketlerini durdurur ya da yavaşlatır. Çok eski bir geçmişi olmayan bu yöntem, tahkimat türünün ve yerleştirme süresinin araziye uygun seçilmesiyle, bu arazide olabilecek gerilmeleri denetim altına almayı sağlar. Arazinin niteliklerine göre, kazı işlemi tam kesitte, yarım kesitte ya da birçok kesit halinde gerçekleştirilir.
• Belçika yöntemi. Bu yöntem, tonozun olabildiğince çabuk yapılmasını amaçlamaktadır. Önce, tonozun kilit bölümünde küçük kesitli bir ilerleme galerisi, sonra, üstteki yarım kesiti kazmak ve kaplamak için yan bölümler açılır. Sağlam arazide çekirdeğin orta bölümü kazılır ve ayaklar kazılarak kaplanır. Zayıf arazide ayaklar tonoz altında askıya alınarak gerçekleştirilir, sonra çekirdek kazılır.
KARAYOLU TÜNELLERİ. Bu tüneller, trafiğin önemine bağlı olarak aydınlatma, havalandırma, işaret ve denetim donatımları içerir. Fransa (Modane) ile İtalya (Bardonecchia) arasında 1980'de hizmete sokulan Frâjus tüneli, 12,8 km uzunluğundadır ve iki havalandırma bacası içerir. 11,6 km uzunluğundaki Mont-Blanc tüneli, 1965'ten beri Chamonix ile Courmayeur arasında hizmettedir. Aragnouet-Bielsa tüneli 3 km uzunluğundadır ve 1976’dan beri Fransa ile ispanya’yı birbirine bağlamaktadır. 3,186 km uzunluğundaki Tende tüneliyse 1882'den beri Cuneo iliyle (İtalya) Roya vadisi arasında bağlantı kurmaktadır.
Dünyanın en uzun karayolu tüneli İsviçre'deki Sankt Gotthard tünelidir; 1980'de hizmete girmiştir ve 16,3 km uzunluğundadır. Gerçekte, 9 km’lık iki tüpü bulunan hemen yakınındaki Seelisberg tünelinin toplam uzunluğu daha fazladır. Ayrıca, Avusturya'da 1978’de hizmete giren, 13,973 km uzunluğundaki Arlberg tüneli ve Japonya'da Kan-etsu (10,88 km), Asan (8,6 km) ve Enasan (8,4 km) tünelleri de anılmalıdır.
DEMİRYOLU TÜNELLERİ. Yapımı süren Seikan (53,85 km) ve 1980’de hizmete giren Dai Şimizu (22,23 km) tünelleriyle Japonya dünyanın en uzun demiryolu tünellerine sahiptir. Bunlardan önce İsviçre’de 1906’da hizmete sokulan Simplon tüneli, 19,8 km uzunluğuyla en uzun demiryolu tüneliydi. Dünyanın en uzun denizaltı tüneli de yine Japonya'da, Kyuşu ve Hon- şu adalarını birbirine bağlayan, 18,7 km uzunluğundaki Şin Kanmon tünelidir. 1975'ten beri hizmette olan bu tünel, hızlı demiryolu Şikansen üzerindedir. Bu ülkede, 10 km’den uzun 10 demiryolu tüneli daha vardır.
İtalya'da, Apenninler tüneli 18,5 km uzunluğundadır ve 1934'te Floransa ile Bologna arasında hizmete sokulmuştur. Alpler boyunca başka tüneller de trafiğe açılmıştır: 1871’de 13,6 km uzunluğundaki Mont -Cenis (ya da Fröjus); 1882’de Sankt Gotthard (15 km); 1913'te Lötschberg (14,6 km).
Türkiye’de karayolu ve demiryolu ulaşımı için yapılmış birçok tünel bulunmaktadır. Yapımı sürmekte olan Ayaş tüneli bir yana bırakılacak olursa, diğer tüneller dünyadaki örnekleriyle kıyaslandığında çok büyük boyutlara ulaşmamıştır. Ancak sulama amacıyla açılmakta olan ve yan yana iki tünelden oluşan Urfa tünelleri Türkiye'nin en uzun tünelleri olmalarının yanı sıra, dünyanın da bu amaçla inşa edilen tünelleri arasında birinci sırayı almaktadır.
Fırat nehri üzerindeki Atatürk barajı rezervuarından alınacak su, bu tüneller aracılığıyla Harran ovasına ulaştırılacaktır. Bu şekilde sağlanacak suyla 327 725 hektar arazinin normal akışla, 148 649 hektar arazinin pompalama yardımıyla olmak üzere toplam 476 374 hektar arazinin sulanması amaçlanmaktadır. Bu tünellere ilişkin teknik bilgiler şunlardır:
adaları kazı çapı: yaklaşık 9,5 m (Japonya) arasındaki iç çap : 7,62 m Seikan denizaltı tüneli 136,011 kaplama kalınlığı: 0,40-0,95 m uzunluk: 26,4 km.
(toplam uzunluk: 2x26,4 = 52,8 km tünel debisi: 328 m3/sn bağ tünelleri: her 500 m’de bir havalandırma
tünelleri: her 1 500 m'de bir.
—Fiz. Tünel olayı. Enerjisi bir potansiyel "engelinin” yüksekliğinden daha yüksek olmadıkça klasik bir parçacığın bu engeli aşamayacağı olgusunun tersine, bir kuvantonun herhangi bir enerji engelini aşabilmek ya da daha kesin olarak, klasik anlamda enerji bakımından yasak uzay bölgelerinden geçebilmek için her zaman, sıtır olmayan bir olasılığı vardır. Bu özellik kuvantonların yerel olmama niteliğine sıkı sıkıya bağlıdır. Böylece Gamow 1928'
de kimi çekirdeklerden a parçacıkları yayımını (a radyoaktivitesi) açıklamayı başarmıştın» parçacıkları (iki nötron ve iki protonun birleşimi) klasik parçacıklar olsalardı, çekirdeğin iç kohezyonunu sağlayan çekirdek etkileşimleri bu nötronlarla protonların çekirdek dışına çıkışına tamamen engel olmaya yeterli olacaklardı. Ama nötronlar ve protonlar, herhangi bir enerji engelini ve özellikle çekirdek kuvvetlerini oluşturan engeli aşabilmeye yetkin kuvantonlardan başka bir şey değildir. Parçacıkların kinetik enerjisi, önemli ölçüde çekirdeğin türüne bağlı olan nükleer engel yüksekliğine ne kadar yakınsa bu engelin aşılma olasılığı o kadar büyüktür.
Tünel olayının kuramsal önemi çok büyüktür: kimyasal bağ, ışılelektrik etki, elektronların metaller içinde iletimi gibi olaylar, tünel olayı kavramını basit ve renkli bir anlatımla anlatmayı sağlayan tam anlamıyla kuvantal olaylardır.
Kaynak: Büyük Larousse
Tünel Nedir?
