KALE a. (ar. karia).
1. Eskiden, bir bölgenin savunma ve güvenliğini sağlamak amacıyla, düşmanın gelmesi beklenen yollarda, askeri önemi olan kentlerde, geçit ve dar boğazlarda yapılan kalın duvarlı, burçlu, mazgallı, dayanıklı yapı. (Bk. ansikl. böl.)
2. Bir grubun, bir düşüncenin güçlü olduğu, güçle savunulduğu yer: Tutucuların kalesi olan bölge. Toplumculuğun bir kalesi olan dergi.
3. Kale gibi, büyük ve sağlam yapı, her yönden kendisine güvenilebilen güçlü kimse için kullanılır: Köyün tam girişinde kale gibi bir ev yaptırdı. Kale gibi adam, böyle durumlar vız gelir ona. || Kaleyi içerden fethetmek, kazanılması birçok kimseyle görüşmeyi, uğraşmayı gerektiren bir şeyi, onlardan biriyle anlaşıp, onun yardım ve etkisiyle elde etmek.
—Esk. Kaia-dar, kaleyi koruyan, muhafız. || Kala-gir, kale alan. || Kala-kân, kale yıkan.
—-Ask. havc. Uçan kale, Boeing B-17 amerikan ağır bombardıman uçaklarına 1942 yılında verilen ad. [Bu uçaklardan B-29 (1944), B-36 (1949), B-52 (1949) ve B-58 (1956) tipleri yapıldı.]
—Ask. tar. Kale ağası, kalelerin muhafızlarına ya da yöneticilerine verilen ad. || Kale azapları - AZAR || Kale beyi, kale yöneticisi. || Kale dizdarı - DİZDAR. || Kale hizmeti, kalelerde yürütülen askerlik hizmeti. || Kale muhafızları, bir kalenin güvenliğinin sağlanmasıyla görevli askerler. (Bunlar merkezden geçici olarak gönderilirdi; "yamak” denilen kapıkulu askerleri ve sürekli muhafızlar olarak iki bölümdü.) || Kale topçusu, kalelerdeki topları kullanan görevliler. || Kale yamağı, kale muhafızlarının bir bölümüne verilen ad.
—Mim. Kale bedeni, kalenin burçları arasında kalan, üstü mazgal, barbata, siperlerle donatılmış, kalın ve sağlam ana duvarı. || Kale dışı, bir yerleşmenin kale duvarlarıyla çevrili bölümünün dışında kalan kesimler, mahalleler. || Kale dibi, kale duvarlarının altına gelen alan. || Kale içi, bir yerleşmenin surla çevrili kesimi. || Kale kapısı, kalelerde ya da surlarda giriş çıkışı sağlayan kapılar. (Genellikle iki yanında yer alan sağlam kulelerle korunan bu kapılar, çift kanatlı olarak kalın ağaçlardan yapılır, üzerleri demir, tunç gibi metallerle kaplanırdı.) || Kale meydanı, kalenin ortasında askerlerin toplanmasına ve eğitimine ayrılan alan. || Kale önü, kalelerin önünde, bina yapılması yasak olan boş bölüm. || Kale siperi ya da kale kalkanı, kale duvarlarının üzerinde mazgallar ve barbatalarla donatılmış bölüm. || iç kale, surla çevrili bir yerleşmenin içinde, en yüksek yerde bulunan, hükümdarın, beyin ya da komutanın oturduğu, en son savunma yeri olan küçük kale, hisar.
—Oy. Satrançta tahtanın dört köşesine yerleştirilen ve dikey doğrultuda hareket eden mazgallı kule biçiminde taş. || Kale kapmaca, açık havada iki grup halinde oynanan bir çocuk oyunu. (Arası kesme de denir.) [Bk. ansikl. böl.]
—Spor Topla oynanan hemen hemen tüm takım sporlarında, topun sokulmaya çalışıldığı yer. (Bk. ansikl. böl.).
—ANSİKL. Arkeol. ve Mim. Anadolu’da Yenitaş döneminden Çatalhöyük kale benzeri bir yerleşmeye sahipti. Yapıların dış cepheleri büyük ve kalın bir duvar oluşturacak biçimde düzenlenmiş, dışa kapalı, korunaklı bir görünüm elde edilmişti. Bakırtaş dönemi yerleşmelerinin savunma düzeninde belirgin bir gelişme izlenebilir. Hacılar”da yerleşim alanı bir hendekle çevrilmiş, yapılar kimi bölümlerde kalınlığı 3 m’yi bulan kerpiçten bir sur içine yerleştirilmiştir. Yümüktepe’deyse Son Bakırtaş döneminde görülen güçlü dış duvar ve kazamat türünde bir dizi odanın bulunduğu surlar Anadolu’nun en önemli savunma düzenlerinden biri olarak nitelenir Surlardaki testere dişi çıkmalar ve burçlar da güçlendirici öğelerdir ilk Tunç çağda Truva önemli bir kale kent olarak dikkati çeker. Her yerleşme katmanında kale alanı genişlemiş, surlar iç içe çemberler oluşturmuştur. Truva I katmanındaki balıksırtı biçiminde düzenlenen duvarlar çok gelişmiş bir teknik gösterir. Beycesultan da dönemin surlarla çevrili yerleşmelerindendir. Truva l-ll ile çağdaş Demircihöyük, taş ve kerpiç örgülü, daire biçimi planlı dört kapılı surla çevrili bir kale, görünümündeydi. Gözlükulede de, Yümüktepe örneğine benzer, kalın duvarlı, üçgen biçiminde geniş çıkmalarla desteklenmiş surlar vardır, duvarın iç yüzüne de kazamat türünde odalar eklenmiş, konutlarla sur duvarı ayrılmıştır, ilk Tunç çağ yerleşmesi olan Tümen höyükle, düzgün kesme taşlardan sandık duvar tekniğinde örülmüş surlarda, anıtsal kapılar yer alır. Hititler’de kale mimarisinin en gelişkin örnekleriyle karşılaşılmaktadır (Boğazköy, Alişar). Boğazköy’de yerleşme, alanın olanaklarından da yararlanılarak sandık duvar tekniğinde surlarla çevrilmiş, bunlar iç ve dış duvarlardaki kuleler ve burçlarla güçlendirilmiştir. Kentin en yüksek kesiminde yer alan ve yerleşmenin çekirdeğini oluşturan Büyükka- le, tümüyle kendi içine tapalı bir iç kale görünümündedir. Ayrıca kayalıklara da küçük kaleler yapılmıştır. Geç Hitit döneminde de yerleşmeler, daire (Samal), dikdörtgen (Kargamış) planlı surlarla çevrili kale kentler görünümündedir. Urartu kaleleriyse, taş mimarileri ve yapı teknikleriyle, bu türün önemli örnekleridir. Bunlar çoğunlukla aşılması güç dağ dizileri üzerine yapılmış, savunması zayıf noktalar burçlarla desteklenmiştir, ancak kule yoktur. Duvarlar belirli bir yüksekliğe kadar büyük taş bloklardan, üstleri kerpiçten örülmüştür. Dönemin en önemli örnekleri arasında Aşağı ve Yukarı kaleden oluşan Çavuştepe, Van kalesi, Aznavurtepe, Altıntepe Topraktale belirtilebilir Phrygi- alılar’da, bir ovanın kenarına ya da yüksek bir tepeye yapılan kentler, güçlü surlarla çevriliyordu (Gordion). Anadolu’daki yunan ve roma kentleriyse, dış surlar kenti çevreleyen surlar ve iç kale olmak üzere üç aşamalı savunma düzenine sahipti. Bizans döneminde, çevreye hâkim noktalara kurulan kaleler arasında Amasra, Trabzon, Enez kaleleri belirtilebilir. Anadolu' daki Ortaçağ kalelerinin en anıtsal örneği, Rodos şövalyelerince yaptırılan Bodrum kalesi’dir. iç içe üç surla çevrili Afyonkarahisar kalesi bir iç kaleden oluşan yapı beş kuleyle Amasya kalesi güçlendirilmiştir.
Türkler Anadolu’da ilkçağdan başlayarak kurulmuş kaleleri sürekli yenileyip genişleterek kullandılar (Afyonkarahisar kalesi, Ankara kalesi, Silifke kalesi, Tokat kalesi, Sinop kalesi, Diyarbakır kalesi, Bayburt kalesi, Anamur kalesi vd.). Bu durum OsmanlIlar döneminde de sürdü. Üç yanı denizlerle çevrili görkemli bir roma kalesi olan Alanya kalesi, Anadolu Selçukluları döneminde, Alaettin Keykubat I tarafından yeniden yaptırıldı (1225). Üç sıra surla çevrili olan yapı iç kale ve dış kaleden oluşur. Anadolu'daki ilk türk kalelerinden biri de Kars kalesidir (1152). Murat III döneminde onarılan bu yapı, beş sıra surla çevrilidir, surlar 220 burç ve kuleyle desteklenmiştir. Divriği’de Mengücükler'den kalma kalenin surlarının ve kapılarının bir bölümü sağlamdır, iç kalede çok köşeli yüksek bir kulenin üzerindeki iki aslan heykeli çok gösterişlidir. 1252 tarihli bu iç kaleden yalnızca bu kulenin birkaç duvarı kalmıştır. Anadolu Selçukluları döneminden Kayseri kalesi oldukça sağlamdır. Kale, Mehmet II (Fatih) döneminde büyük bir onarım geçirmiş ve kale içinde onun adını taşıyan bir cami yaptırılmıştır (1466).
Tümüyle osmanlı yapısı olan ilk örnekler arasında Osman Gazi döneminden Bursa'nın D.’sundaki Balabancık kalesi'yle, Karacahisar belirtilebilir. İstanbul’daki Anadoluhisarı, Rumelihisarı ve Yedikule hisarı küçük, ancak kale mimarisinin en gösterişli ve gelişmiş örnekleridir. Çanakkale boğazının iki yakasında yer alan Kilitbahir ve Kaleisultaniye güçlü savunma düzenlerinin yanı sıra estetik üstünlükleriyle de dikkati çekerler. Bir iç kale ve kuleli bir surdan oluşan Kaleisultaniye her türlü savunma ve saldırıya elverişli anıtsal bir yapıdır. Kilitbahir ise özellikle yonca biçimi iç kalesiyle benzersiz bir plana sahiptir. İstanbul boğazında, Kavaklar kesimindeki karşılıklı iki kale, Murat IV zamanında kazak akınlarının önlenmesi amacıyla yaptırılmıştı. Van’daki Hoşap kalesi (1643), Selçuklu geleneğini sürdüren duvar tekniği ve fresklerinin yanı sıra değişik biçimlerdeki mazgal ve gözetleme yerleriyle ilgi çeker.
—Oy. Kale kapmacada oyuncular iki takıma ayrılır. Oyuna başlayacak takımda- kiler ortaya ceket, kundura vb. bir eşya koyarak kale yaparlar ve daire biçiminde çevresine dizilirler. Kalenin başında da bir kişi durur. Karşı (akımdakiler bu dairenin dışına dizilir ve içteki oyuncuları geçip kaleye ulaşmaya çalışırlar Dıştakiler aralarından biri öteki oyunculara yakalanmadan kaleye vardığında içtekiler ise dıştaki oyuncuları teker teker yakalayıp el vurduklarında oyunu kazanırlar.
—Spor. Futbol, hentbol, hokey, ve su topunda kaleler, iki yan direk ve bunları birbirine bağlayan bir üst direkten meydana gelir. Genellikle direklerin arkasına bir ağ tutturulmuştur; bu görünümüyle kale bir kafesi andırır. Top (ya da buz hokeyinde puk) bu kafese girdiğinde gol olur. Rugbyde kaleler enlemesine bir direkle birbirine bağlanan iki uzun direkten oluşur. Sayı olması için ayakla yollanan topun bu direğin üstünden geçmesi gerekir. Kale futbolda 7,32 x 2,44 m; hentbolda 3,0 x 2,0 m; (buz hokeyinde 1,83 x 1,22 m), çim hokeyinde 3,66 x 2,13 m; su topunda 3,0 x 7,0 m; rugbyde 6,10 (3,05 x 2) x 5,50 m ölçülerindedir.
Kaynak: Büyük Larousse
Kale Nedir?
