KALKAN a.
1. Atışlardan ya da darbelerden korunmak için kolda taşınan bireysel savunma silahı. (Bk. ansikl. böl. Sil.)
2. Korunma, savunma aracı: Kirpinin tek kalkanı dikenleridir.
—Ask. denize. Savaş gemilerindeki küçük çaplı topların önüne, top nişancılarını korumak için yerleştirilmiş çelik siperlik.
—-Böcbil. Böceklerde toraksın orta sırt parçası. (Eşanl. SKUTELLUM.)
—Denize. Fırtınalı havalarda pruvadan gemiye giren dalgaların güverteye yayılmasını önleyen sac engel; kalkana çarpan dalga omuzluklardan denize dökülür.
—Esk. sil. Kalkan eteği, kalkan göbeğini çevreleyen, metal, kumaş ya da söğüt dalından yapılmış enli bölüm. || Kalkan göbeği, kalkanın ortasında, kılıç darbelerini, atılan okları karşılayan, metalden yapılmış (demir, bakır) bombeli parça. || Kalkan kayışı ve kalkan tokası, kalkanın kola geçirilerek taşınmasını sağlayan kayış ve metal toka. || Kalkan tepeliği, kalkan göbeğinin ortasında yer alan topuz biçimindeki küresel parça. || Demir kalkan, daire biçiminde, üzeri motiflerle zenginleştirilmiş, demirden yapılmış kalkan. |) Deri kalkan, çeşitli hayvanların derilerinden ve bağalarından yapılmış kalkan. || Söğüt kalkan, kalkan göbeği demirden, eteği ipek iplik sarılmış ve iğneyle işlenmiş söğüt dalından yapılmış kalkan. || Tombaktı kalkan, XVI. yy.’dan başlayarak türk maden sanatında kullanılmaya başlanan tombak tekniğiyle yapılmış osmanlı kalkanlarına verilen ad. || Tören kalkanı, kumaşla kaplanmış, metal parçalarla süslenmiş ve güçlendirilmiş, yalnızca törenlerde kullanılan kajkan. (Kumaş kalkan da denir.)
—inş. Bir yapı duvarının, çatı makaslarına koşut olan ve dam sağrılarını taşıyan, üstü genellikle üçgen biçimindeki üst bölümü. || Kalkan duvarı, bir yapının, üzerinde önemli açıtlar .bulugmayan ve üst bölümü çatı arasının biçimini alan yan yüzü. (Bk. ansikl. böl.) || Kalkan duvarı saçağı, bir çatıda, kalkan duvarını örten dam yüzünün kenarı (taşkın olabilir ya da olmayabilir.) || Kademeli kalkan duvarı, eğik kenarları basamak biçiminde yükselen kalkan duvarı. || Kavisli kalktı duvarı, eğik kenarları içbükey ve dışbükey çizgilerden oluşan kalkan duvarı (barok mimarlık).
—itfaiye, itfaiyecinin miğferine eklenebilen ve yüzünü ısıdan ve alevlerden korumaya yarayan delikli maske. || Bir ormandan geçen bir demiryolu boyunca, yangın tehlikesine karşı açılan bölge. || Alev kalkanı, belli bir süre için, yangında çıkan ısının yayılmasını önleyen düzenek.
—Mad. oc. ilerleme kalkanı, toprak kayması görülen arazilerde tünel ya da kuyu kazılırken toprak işlerinin (kimi zaman tahkimat ve kaplama) kolay ilerlemesini sağlayan ve tümü ya da bir bölümü metal bir
yapıdan oluşan korunma sistemi. (Bk. ansikl. böl.)
—Nük. müh. Bir nükleer reaktörü çevreleyen koruyucu zırh.
—Sil. Mermi parçalarına karşı mürettebatı ve nişan aygıtlarını korumak amacıyla, bazı tank toplarının üzerine ve eski sahra toplarının kundağı (75'liğin 1897 modeli gibi) üzerine yerleştirilen madeni zırh levha. || Siper l&lkanı, Birinci Dünya savaşı sırasında, bir siper mazgalı arkasında bulunan gözcüyü korumaya yarar madeni zırh levhaya verilen ad. || Kabartmalı kalkan, ortasında bir tümsek bulunan kalkan. (Bk. ansikl. böl.)
—Uz. havc. Isıl ya da termik kalkan, yeniden kullanılabilir nitelikteki bir uzay aracının atmosfere girmesi sırasında aşırı ısınmasını önlemek için kullanılan yapı öğesi. (Aracın ön tarafına yerleştirilen ısıl kalkan havanın çeperlere sürtünmesi sonucunda açığa çıkan ısının büyük bölümünü ışınımla çevreye yayacak ve yüzden süblimleşmeyle soğuracak şekilde tasarlanmıştır.)
—Yerbil. Bir kalkanın biçimini andıran ve birbirine yakın birçok bacadan çıkan volkanik ürünlerin kaynaşmasıyla oluşan volkanik yapı. ||Katılaşmış, düzleşmiş ve masamsı biçimini değiştirmemiş dizilerle örtülü cambriaöncesi sıradağlara karşılık gelen kıta büyüklüğüne yakın ölçekte kraton alanı.
—ANSİKL. inş. Kalkan duvarları mahya kirişlerini taşır ve çoğu kez bacalar bu duvarlara yaslanır ya da içinden geçer. Bir kalkan duvarı bitişik iki yapının ortak duvarıysa, iki çatı arasında bir iç duvara dönüşür. Kalkan duvarları kimi zaman alınlıklar gibi süslü yapılır.
—Mad. oc. Thames nehrinin altındaki ilk tünel inşaatı için M. i. Brunel'in bulduğu kalkan oldukça gevşek, özellikle de sulu ya da yuvarlanmanın sık görüldüğü arazilerde sürdürülen yeraltı çalışmalarında yaygın biçimde kullanılmaya başlandı. Kalkan, açılacak tünelin çapından biraz daha büyük çapta metal bir kabuktur; yeraltı toprak işleri ve kaplama bu kabuğun içinde yapılır. Genellikle çembersel kesitli bir silindir olan kalkan üç bölümden oluşur: önde bulunan ve toprağı kazan bıçak; kalkanı ileri itecek hidrolik krikoları taşıyan sağlam bir gövde ve altına vusuar adı verilen önüretimli kaplama öğelerinin yerleştirildiği etek. Ayak arını kararsız olduğunda kalkanın ön bölümü bir takviye tahkimat düzeneğiyle donatılır. Örtü altında çalışılırken, ön alan sıkıştırılmış havayla ya da çamurla basınç altında tutulur. Çalışma koşulları daha kolay olan arazilerde kesitin üst bölümünde kalan hafif kalkanlar kullanılır; bunlar, krikolarla itilen ve üç ağır kemer kalıbın üzerine oturan gergilerden oluşur. Kalkan, hareketli bir tahkimattır, ama hem pahalıdır hem de ancak çok derin olmayan tünellerde kullanılabilir.
—Sil. Kalkan, savunma silahlarının en eskisidir. Ağaçtan, örülmüş sazdan, deriden, madenden yapılan ve çok çeşitli tür ve boyda olabilen kalkan, yürüyüşlerde bir kayışla boyuna asılır, savaşta ise sol kolda taşınır. Homeros tarafından betimlenen Akhilleus'un kalkanı gibi çeşitli simgelerle süslenen-kalkan bir şeref nişanıdır. Yitirilmesi yüz kızartıcı olan kalkanı, hükümdarlar adalet dağıtırken kollarında taşırlardı. Ortaçağda, kalkan piyade sınıfını olduğu gibi süvari sınıfını da donatırdı. Az ya da çok oranda, oymalar, resimler ya da şövalye armalarıyla süslenen kalkanların, göğüs göğüse yapılan muharebe için sivri bir ucu da olabilirdi. Plastik ya da madeni kalkanlar, günümüzde polis tarafından taşlara ve küçük çaplı mermilere karşı korunmak amacıyla kullanılmaktadır.
Eski Türklerde kalkana kalkang deniyordu. Demir, bakır, fil ve gergedan derisi, kaplumbağa kabuğu, hasır, söğüt dalı, kamış, ip ve ağaç kabuğundan yapılan kalkanların biçimleri de yuvarlak, dikdörtgen, göbekli ya da düz olurdu. Bunlar demir kalkan, deri kalkan ya da dereka, matrak, mıtrak gibi adlarla anılırdı. Demir ve çelikten yapılanlara yelep, bunların ortası şişkin olanlarınaysa kubbeli kalkan denirdi. OsmanlIlarda bakırdan yapılmış hafif (bunların bir bölümü tombaktır) ya da demir ve çelikten yapılmış ağır kalkanlar yaygındı. Ayrıca incir dalından örülüp iki tarafı deriyle kaplanmış hafif kalkanlar da vardı. Sultanlar ve komutanlar altın kakmalı, değerli taşlarla süslü, yazılı kalkanlar kullanırlardı. Topkapı sarayı müzesi ve Askeri müzede türk ve İslam kalkanlarından örnekler sergilenmektedir.
Kaynak: Büyük Larousse
Kalkan Nedir?
