Adalet partisi (AP)
türk siyasal partisi (11 şubat 1961-16 ekim 1981).

27 Mayıs 1961 devriminden sonra kapatılan Demokrat parti'yi (D P) destekleyen kitleleri yeni bir parti çevresinde toplama amacıyla kuruldu. (DEMOKRAT PARTİ.) DP’nin geniş oy tabanından yararlanarak iktidara gelmek amacını güden partinin kadrolarında DP’ye yakınlığıyla tanınmış kimseler yer aldı. Parti, 27 mayıs'ı izleyen günlerde orduda yapılan tasfiye sırasında emekli edilen genelkurmay eski başkanı Ragıp Gümüşpala başkanlığında kuruldu. AP’nin programında, parti “...Türk Milletini milli tarih şuuru içinde, Batı Medeniyeti seviyesine çıkarmayı ideallerinin temeli yapmış bir siyasal teşekkül" olarak tanımlanıyor ve "Türk milletini geri kalmışlıktan, sefaletten ve siyasi vesayetten kurtarmak, Hür dünya'nın demokratik, ileri ve müreffeh, hür bir üyesi haline getirmek için" çalışılacağı öngörülüyordu (Md.1). Parti "Batılı manada demokratik düzeni" kabul ediyor; bu düzeni, insan şeref ve haysiyetine yaraşır, özgürlüklerine saygılı ve "mükemmel bir cemiyet düzeni" gördüğü için savunuyordu. Programa göre uygar bir toplum olabilmenin ilk koşulu "hür bir siyasi nizam içinde" yaşamaktı. Parti, "vatandaşı siyasi vesayet altına almak isteyen, insan haysiyetini rencide eden, insan hak ve hürriyetini hiçe sayan... totaliter düşüncenin" karşısında yer alıyor (Md. 2), temel hak ve özgürlüklerin gerçekleşmesini ve korunmasını, kişilere eşit olanaklar sağlayan bir "Refah Devleti ’nin kurulmasını (Md.6), "ırk, kültür, din, mezhep ve mahalli gelenek farkları doğuran cereyanlara" karşı çıkılmasını (Md.9) amaçlıyordu.

Partinin, kuruluş dönemindeki amblemi, arkasında doğan güneş bulunan açık bir kitaptı. Daha sonra, halk arasında DP ile özdeşleştirilen "demirkırat'i simgeleyen beyaz at amblem olarak seçildi.

1961 seçimlerinden sonra AP, Millet meclisi'nde ikinci, çoğunluk esasına göre yapılan seçimle Cumhuriyet senato- su'nda birinci parti olarak yer aldı, CHP ile ortaklık hükümeti (koalisyon) kurdu. CHP genel başkanı ismet İnönü'nün başbakanlığındaki hükümet ortaklığı oluşturan partilerin uyumsuzluğu nedeniyle sık sık bunalımlarla karşılaştı. DP’nin mirasçısı olduğunu savunan AP ile, DP iktidarıyla on yıl mücadele eden CHP’nin ortaklık hükümeti 22 Şubat 1962 ayaklanma girişimini göğüslemek zorunda kaldı. AP genel merkezine, AP yanlısı gazete idarehanelerine saldırılar oldu. AP, ortaklıktan ayrıldı. Bu arada kurucu genel başkan Gümüşpala öldü (1964), yerine yardımcısı Sadettin Bilgiç bir süre vekâlet etti. Toplanan AP kongresi, teknokrat Süleyman Demirel'i genel başkan seçti. 1965 seçimlerinden önce, AP'nin öncülük ettiği bir girişimle, İnönü'nün bağımsızlarla kurduğu ortaklık hükümeti düşürüldü. Bağımsız senatör Suat Hayri Ürgüplü'nün kurduğu MP-CKMP-YTP ve bağımsızlardan oluşmuş 4. ortaklık hükümetinde AP de yer aldı, genel başkan Demirel başbakan yardımcısı oldu. 1965 seçimleri AP'yi tek başına iktidara getirdi. 1969 seçimlerinde AP'nin aldığı oy daha da yükseldi. Ancak, halktan gelen bu destek, partinin bölünmesini önleyemedi. 71 AP'Iİ milletvekili ve senatör, hazırladıkları bir muhtırayı AP genel başkanı Demirel'e verdiler. Muhtırada günden güne artan sosyal,ekonomik, siyasal istikrarsızlıkların, asayişsizliklerin önlenmesi, parti programına ters düşen uygulamaya son verilmesi, kimi parti üyelerinin partiden çıkarılmalarının durdurulması isteniyordu.

Parti içi muhalefet, CHP ve öteki muhalif partilerle birlikte 1970 bütçesini reddedince 1. Demirel hükümeti düştü. Demirel, eski hükümet üyeleriyle yeni kabinesini kurarken (2. Demirel hükümeti, 1969) AP'den çıkarılan ve istifa eden milletvekili ve senatörler Demokratik parti'yi (1970) kurdular. (DEMOKRATİK PARTİ.) AP içindeki bazı eski DP’liler Demokratik parti kadrolarına geçtiler (18 Aralık 1970). Demirel başkanlığındaki 3. AP hükümeti, 12 Mart 1971'de ordu adına verilen bir muhtırayla iktidardan uzaklaşmak zorunda kaldı (12 MART MUHTIRASI). Ancak parti,12 Mart sonrasında kurulan partiler üstü hükümetlere bakan ve güvenoyu verdi. 12 Mart dönemini noktalayan 1973 seçimlerinde AP, CHP karşısında bir kez daha ikinci parti durumuna düştü. Kurulan CHP-MSP ortaklık hükümeti başbakan Bülent Ecevit’in istifasıyla iktidardan düşünce, Demirel'in başbakanlığında AP'nin ağırlıkta olduğu sağ ortaklık, iktidarı devraldı (31 mart 1975). Milliyetçi cephe adıyla MSP, MHP ve 'T'GP'nin katıldığı bu ortaklık hükümeti, 1977 seçimlerine kadar ülkeyi yönetti. 1977 seçimlerinde en çok oyu olan CHP'nin genel başkanı Ecevit’ in kurduğu azınlık hükümeti, güvenoyu alamadı (21 temmuz 1977). Demirel'in başkanlığında kurulan II. Milliyetçi cephe ortaklığına MSP ve MHP katıldı. Bu dönemde, AP meclis grubunda hükümet ve genel başkan sert eleştirilere hedef oldu. AP’den ayrılıp bağımsız kalan 12 milletvekilinin desteğini sağlayan CHP, CGP ve Demokratik parti'yle işbirliği yaparak hükümeti düşürdü (31 aralık 1977).

AP, Meclis içinde ve dışında kendisinden ayrılan bağımsızlarla kurulan CHP ağırlıklı hükümete karşı yoğun bir muhalefet sürdürdü. Tırmanan terör ve anarşik olayları konu alan gensoru önergeleriyle, CHP ağırlıklı iktidar yıpratılmak istendi. Hükümetle diyalog kurmayı reddeden AP genel başkanı Demirel, cumhurbaşkanı Korutürk’e, sıkıyönetimin uzatılmasına karşı olduklarını açıkladı (21 şubat 1979). Yapılan ara seçimlerini AP büyük farkla kazandı (14 ekim 1979). CHP'nin hükümetten çekilmesi üzerine Demirel başkanlığında MHP ve MSP desteğinde bir azınlık hükümeti kuruldu (12 kasım 1979). Genelkurmay başkanı Orgeneral Kenan Evren'in 1 ocak 1980'de cumhurbaşkanına verdiği uyarı mektubu, AP ve CHP başkanlarına da iletildi. Ancak iki büyük parti arasında işbirliği gerçekleşmedi. Süresi dolan ve görevi bırakan cumhurbaşkanının yerine yenisinin seçimi bir sorun haline geldi. Giderek artan siyasi cinayetler ve anarşi silahlı kuvvetlerin yönetime el koymasına yol açtı (12 Eylül 1980). AP genel başkanı ve Başbakan Demirel, öteki partilerin başkanlarıyla birlikte güvence altına alındı. Siyasi partilerin etkinlikleri durduruldu. Tüm partilerle birlikte AP' de feshedildi (16 ekim 1981).

Merkez sağ bir parti olan AP tek başına iktidar olduğu dönemde, programını bir dereceye kadar uygulama olanağı buldu. Koalisyonlarla iktidara ortak olduğu dönemlerde, ortağı olduğu sağ partiler yönünde ödünler vermek durumunda kaldı. Ekonomik durum, partiyi 24 Ocak önlemlerini (24 ocak 1980) almak zorunda bıraktı. Partinin genel seçimlerde aldığı oyların genel oya oranı: 1961 ’de % 35,5; 1965'te % 52,9; 1969 da °/o 56,9; 1973'te % 29,8; 1977'de % 36,8.