Beyin-Omurilik Zarları, menenj ya da meninks olarak da bilinir, beyni ve omuriliği saran üç zarsı kılıf: Incezar (pia mater), örümceksizar (arachnoidea ya da araknoit) ve sertzar (dura mater). Beyin karıncıklarını ve örümceksizar ile incezar arasındaki boşluğu beyin-omurilik sıvısı doldurur. Beyin zarlarının ve beyin-omurilik sıvısının temel işlevi merkez sinir sistemini korumaktır.
İncezar. İncezar, doğrudan doğruya beyin ve omurilik yüzeyine değen ve bu yapılara sıkıca yapışmış, olan iç örtüdür. Lifli dokudan yapılmış, çok ince bir zar olan bu örtünün dış yüzeyi, sıvıları geçirmediği sanılan yassı ve çokgen hücrelerden oluşmuş bir katmanla kaplıdır. Beyne ve omuriliğe giden kan damarları incezarı delerek geçer. İncezar bu damarlarla birlikte beynin derinliklerine doğru ilerler ve kan damarlarıyla arasında küçük bir boşluk bırakarak sinir dokusuna sıkıca yapışır.
Örümceksizar.İncezarın üstünde yer alan bu ikinci zar ile incezar arasında, örümceksizar altı aralık denen bir boşluk bulunur. Son derece ince, saydam ve kolayca örselenebilen bir doku olan örümceksizar da lifli dokudan yapılmıştır ve incezar gibi, büyük olasılıkla sıvıları geçirmeyen yassı ve çokgen hücrelerden oluşmuş bir katmanla kaplıdır. Yalnız, örümceksizar, incezardan farklı olarak, beyin yüzeyindeki bütün girinti ve çıkıntıları izlemez; bu özelliğiyle, sinir sisteminin yüzeyi ile duvarları arasında bazen dar, bazen geniş boşluklar bulunan bol bir torba gibi düşünülebilir.
Örümceksizardan kaynaklanan çok sayıda lif, özellikle beyin bölgesinde, örümceksizar altı aralığı aşarak incezarın yapısına karışır. Örümceksizar ile incezarın ortak embriyolojik kökenlerinin kalıntıları olan bu ince ve narin liflere örümceksi direkler ya da bölmeler denir.
Sertzar. Üç beyin zarının en dışta bulunanı, kalın, sağlam ve yoğun lifli dokudan oluşan sertzardır. Bu zarın iç yüzeyi, incezarın ve örümceksizarm yüzeyindekilere benzeyen yassı, çokgen hücrelerle kaplıdır. Öbür iki zardan çok daha karmaşık bir düzeni olan sertzar, basit bir tanımla, örümceksizarı saran ve çok çeşitli işlevleri yüklenebilecek biçimde değişikliğe uğramış olan bir kesedir.
Sertzarın kafatası içinde kalan bölümü, beyin dokularından aldığı kanı kalbe taşıyan büyük toplardamar kanallarını (sinüsleri) çevreler ve destekler. Ayrıca, ara bölme denen çok sayıda çıkıntıyla beyne de destek olur. Bu çıkıntılardan biri, beyin orağı denen ve beynin iki yarımküresi arasında uzanan orak biçiminde bir bölmedir. Beyincik çadın denen başka bir bölme de, beyinciğin üstünde sağlam bir çatı oluşturur. Beyni örten sertzarın dış bölümü, aynı zamanda kafatası kemiklerinin iç yüzeyini kaplayan bir örtü işlevini görür.
Sertzar, omurga kanalının içinde iki katmana ayrılır. Bu iki katman arasında, yağ ve ince duvarlı toplardamarların bulunduğu bir boşluk uzanır. Dış katman omurga kanalının kemik örtüsünü oluştururken iç katman da beyindeki sertzarda olduğu gibi, sertzar altı aralık denen sıvı dolu dar bir aralıkla örümceksizardan ayrılır. Yalnız bazı bölümlerde, arada böyle bir boşluk bulunmaz ve sertzar ile örümceksizar kaynaşır. Bu iki zar arasındaki kaynaşma bölgelerinin en önemlisi, sertzardaki büyük toplardamar kanallarının duvarlarıdır. Bu bölgelerde, örümceksizarm parmak biçimindeki çıkıntıları sertzarı delip geçerek, toplardamarların içine doğru uzanır. Örümceksizar tomurcukları adıyla bilinen bu çıkıntılar beyin-omurilik sıvısının, sertzar altı aralıktan toplardamar kanallarına geçmesine yardımcı olur.
Beyincik
Omurgalılarda, beynin, kas hareketlerinin eşgüdümünü denetleyen ve beyin sapma bağlı olan bölümü. Beyincik, üstündeki bol kırışık ve kıvrımlarıyla halkalı bir solucanı andırdığı için kurtçuk (vermiş) denen enlemesine bir lif köprüsüyle birbirine bağlanmış, koni biçiminde iki parçadan oluşur. Üç çift beyincik sapıyla beyin sapına bağlanmış olan bu yarımkürelerden her biri üç loba ayrılmıştır. Beyin yarımkürelerinde olduğu gibi, beyincik de de, bozmaddeden yapılmış bir üst örtü ile akmaddeden yapılmış bir iç kütle ayırt edilir.
Bozmaddenin en dış katmanı olan beyincik kabuğunun dış yüzeyinde bir molekül katı, bunun altında Purkinje hücreleri denen, çok iri nöronlardan oluşmuş bir ara kat bulunur. İnsanda oldukça büyük ve kütlesel olan beyinciğin ağırlığı, omuriliğin toplam ağırlığından daha fazladır. Beyincikte bilinçli algılama söz konusu olmadığı gibi, bu organın eşgüdüm işlevlerini istemli olarak değiştirmek de olanaksızdır. Beyinciğin yıkıma uğraması, duyularda ve zekâda herhangi bir yitime yol açmazken, algılama bozukluklarına ve ayakta durmayı, yürümeyi, dengeyi etkileyen kas hareketlerinde eşgüdüm yitimine neden olur.
MsxLabs & TemelBritannica
